gắm vào họ. Những người già hơn chúng ta mang theo họ, chính bản thân
quá khứ của chúng ta. Có những người già tuổi sáu mươi, khi mất đi những
người thân hay bè bạn cùng một thế hệ, đau khổ vì mất đi một hình ảnh
nhất định về chính bản thân họ mà người quá cố nắm giữ: cùng với người
này, mất đi một buổi ấu thơ, một thời niên thiếu mà chỉ một mình người ấy
giữ lại một kỷ niệm nhất định. Điều làm người già không sao có thể an ủi
nổi, là khi mất đi những người trẻ hơn mà họ liên kết với tương lai của
mình, nhất là nếu chính họ sinh hạ ra, nuôi dưỡng hay đào tạo những người
ấy: cái chết của một đứa con, một đứa cháu, là sự sụp đổ đột ngột của cả
một sự nghiệp; nó làm cho những nỗ lực, những sự hy sinh vì người con,
người cháu ấy, những niềm hy vọng đặt vào đấy trở nên vô ích một cách
phi lý. Việc mất đi những người bạn ở cùng lớp tuổi chúng ta không mang
tính chất thất bại xót xa như vậy; nhưng làm tiêu hủy những mối quan hệ
trước kia của chúng ta với người ấy. Khi Zaza qua đời, tôi hướng về tương
lai nên không thể than khóc quá khứ của mình, tôi chỉ than khóc một mình
em gái tôi. Nhưng mãi lâu về sau, tôi nhớ lại nỗi hoang mang của mình khi
nghe tin về cái chết của Dullin, tuy không thật sự thân tình đối với mình.
Cả một mảng cuộc đời tôi sụp đổ: những tác phẩm văn học, những buổi
diễn tập vở Ruồi, những bữa ăn tối rất vui vẻ trong đó ông kể lại những kỷ
niệm nay đã tiêu tan cùng với ông. Về sau, những sự thông cảm lẫn nhau,
những cuộc tranh luận với Camus đều tiêu tan; và cũng tiêu tan nốt những
buổi gặp gỡ, bàn cãi giữa tôi và Merleau − Ponty, trong vườn hoa điện
Luxembourg, ở nhà ông, ở nhà tôi, ở Saint − Tropez; cũng như những buổi
trò chuyện dài với Giacometti, những buổi đến thăm xưởng vẽ của ông.
Chừng nào họ còn sống, thì không cần có kỷ niệm; quá khứ chung của
chúng tôi vẫn sống động ở họ. Họ đã mang nó theo xuống mồ; ký ức tôi chỉ
tìm thấy lại một ảo ảnh lạnh giá về kỷ niệm ấy. Trong những “lăng mộ” dọc
suốt câu chuyện của mình, chính tôi là người bị mai táng.
Tuy nhiên, khi được xem xét một cách toàn bộ, phải chăng quá khứ
không phải là một đối tượng để hưởng thụ? Thành đạt trên đời, điều đó
