đều thấy tự nhiên rằng làm đòi người không thể là thế này mà còn cần có
một ý nghĩa gì cao cả hơn. Trưóc hết, phải vùng lên, phải đi. Thế là họ đi.
Lên Lào. Sang Xiêm. Vào Sài Gòn. Xuống Hải Phòng. Họ đi khắp nơi. Họ
trốn xuống tàu biển. Họ rủ nhau tìm ra các vùng biên giới.
Các cụ già ở biên giới bây giờ còn kể chuyện cứ mỗi thời kỳ trong nước
có biến cố lại có từng đợt người ra đi qua Lạng Sơn. Hồi Đông Du, thấy
nhiều người già, nhiều ông đồ nho. Có những người đường trong, nói tiếng
Kinh khó nghe. Rồi từ năm trước đây, quãng 1926 trở lại, có rất nhiều
thanh niên, đôi khi hàng trăm người, cả đêm vượt núi qua biên giới, đi tìm
cách mệnh... Hầu hết đều ăn mặc tương tự những người Lạng Sơn về xuôi
sắm Tết như ta vừa gặp trên tàu, mũ cát, giày có cổ, áo lương hay áo tây
vàng, ngồi cuối toa, gần cửa lên xuống và đôi mắt trầm ngâm. Đấy không
phải người buôn. Cũng không phải người đi sắm Tết. Họ là người đi tìm
liên lạc với cách mệnh. Bọn Pháp đi tuần, gặp, rất sợ. Chỉ hỏi một câu,
chậm trả lời, là đạn đã bắn đến rồi.
Trên những chuyến tàu lên Lạng Sơn, họ tránh xuống các ga chính -
thường ở đấy có lính gác và mật thám rình sẵn. Họ không vào Kỳ Lừa,
Đồng Đăng hay Nà Sầm. Họ xuống lơ lửng ga xép quãng Tam Lung hay
Quán Hồ. Ở đấy, đã có người của tổ chức đón rồi đưa tắt qua các làng biên
giới. Trong đám thanh niên ấy cũng đông những người chỉ có tấm lòng sốt
sắng trong đầu mang máng nghe phía ấy có cách mệnh, họ đi. Nếu may, đi
được, không may, đạn chết giữa đường hoặc lại sa vào tay mật thám.
Các làng biên giới đương dần dà vào những ngày áp Tết.
Con trâu kéo mật thong thả bước quanh cái trục gỗ, cổ rướn lên, suốt
ngày kẽo kẹt ngoài đầu xóm. Dù buồn hay vui thì cái Tết cho mọi người
cũng cứ đương đến. Nhà chức việc, các quan trong làng làm lễ sắp ấn và
xếp giấy tờ đã lâu. Ai vô phúc có việc hầu kiện lúc này phải có lễ lạt đút
quan làng gấp mấy lần tiền tháng trước. Các nhà làm then trong xóm đã
cúng tất niên. Bàn tay cô then trắng xanh phẩy phẩy trên mặt đàn. Tiếng
đàn tính phảng phất đến tàn canh.
Câu hát Nùng tình tứ lượn trên đám khăn áo chàm mới xanh biếc.
