VÀI NÉT SƠ LƯỢC VỀ SỰ PHÁT TRIỂN CỦA TRIẾT HỌC TRUNG HOA - Trang 113

Lão, Trang nghĩ hơi khác: Đạo sinh ra vạn vật (trong đó có cả trời, đất), mà
đạo chỉ là tự nhiên; như vậy tựu trung Trời với người cũng chỉ là một vì
cùng ở tự nhiên mà ra, mà hành động của con người phải hợp với tự nhiên
cũng như phải hợp với Trời.

Tới các đời Tống, Minh, khuynh hướng hợp nhất Trời và người đó càng rõ
rệt. Thiệu Ung nói: “Học mà không đạt tới trình độ hợp Trời với người làm
một thì không đủ gọi là học” (Học bất tế thiên nhân, bất túc dĩ vị chi học –
Quan vật ngoại thiên)… Trình Minh Đạo bảo: “Trời và người vốn không
phải là hai, bất tất phải nói việc hợp Trời với người làm một” (Đạo vị thuỷ
hữu thiên nhân chi biệt, đãn tại thiên tắc vi thiên đạo, tại nhân tắc vi nhân
đạo – Ngữ lục), nghĩa là Trời và người vốn là một, thì thiên đạo và nhân
đạo chỉ là một mà thôi.

Mà cũng chẳng cần phân biệt cái có và cái không phải là ta nữa. Toàn thể
vũ trụ chỉ là nhất thể. Như vậy là không có nội giới, không có ngoại vật,
không phân biệt chủ quan và khách quan (Hợp nội ngoại, bình vật ngã –
Trương Tái). Điều đó trái hẳn với triết học phương Tây: người Âu cho vũ
trụ là ngoại giới, cho nên tận tâm nghiên cứu nó; người Trung Hoa vũ trụ ở
trong tính, trong tâm của ta, và muốn tìm hiểu vũ trụ thì cứ tìm hiểu bản
thân ta. Một phần vì vậy mà vũ trụ luận của Trung Hoa không phong phú
như của phương Tây.

3. Sau cùng, đặc điểm thứ ba của người Trung Hoa trọng trực giác hơn là
sự luận chứng. Chỉ có phái Biệt Mặc là bắt đầu nghiên cứu về bản chất của
tri thức, về khả năng cùng hạn độ của tri thức, và về phương pháp suy luận;
nhưng từ đời Tần trở đi, học thuyết của họ không được phát huy thêm, bị
bỏ quên luôn trong hai ngàn năm. Một nhà nữa cũng trọng tri thức luận, là
Tuân Tử, song ông chưa phát minh gì nhiều mà từ Tần tới Đường, ít ai
nhắc tới ông, rồi từ Đường trở đi, người ta đề cao Mạnh Tử và bỏ hẳn ông,
chê học thuyết của ông là không hợp với đạo Khổng.