Nhân gồm cả trí, dũng, lễ; gồm cả trung, hiếu, đễ, tín. Và quan niệm nhân
của ông có thể sắp chung với quan niệm từ bi của Phật, quan niệm bác ái
của Ki tô.
Ông trọng lễ, nghĩa, tôn ti nhưng đề cao đức trực nghĩa là ngay thẳng, thành
thực. Ông ghét bọn “xảo ngôn lệnh sắc”, và bảo con người sinh ra, vốn
ngay thẳng; nếu tà khúc mà sống được là nhờ may mà khỏi chết đó” (nhân
chi sinh dã trực
; uổng chi sinh dã, hạnh nhi miễn
– Ung dã). Có
lần một đệ tử ngỏ ý rút ngắn để tang cha mẹ vì ba năm lâu quá, ông bảo nếu
trong lòng thấy lâu quá thì tuỳ ý. Dạy học ông để môn đệ tự do phát biểu tư
tưởng, cảm tình; tuỳ khả năng, bản tính của mỗi người mà dạy (nhân tài thi
giáo), chứ không ép ai phải vào khuôn khổ chung. Vậy thì cơ hồ ông trọng
sự tự do của nhân tình.
Ông rất thấu tâm lý con người, nhưng không xét về tính, tình, tâm, chỉ nói
một câu là “tính tương cận, tập tương viễn” (tính mọi người mới sinh thì
gần như nhau, do tập tành và thói quen mà lần lần khác nhau).
Ông còn chủ trương đặc biệt nữa là việc gì cũng nên tuỳ thời, lấy sự trung
chính làm gốc, cho nên nhân phải có trí, dũng cũng phải có trí, ngay thẳng
phải có thành; không thành mà trực đến cái độ tố cáo cha mẹ thì không
được; lễ mà tới xa xỉ thì không nên; nhưng Trung dung, tuỳ thời không phải
là lừng chừng; Trung dung, tuỳ thời phải lấy Thành làm cơ sở và dùng Lễ
để ước thúc; nếu phải “sát thân” để “thành nhân” thì cũng không do dự, còn
như “sát thân” mà không “thành nhân” thì là hy sinh vô ích. Sau cùng trong
Trung dung phải luôn luôn hợp với đạo nhân, nhân là một nội dung mà
Trung dung là hình thức.
Về chính trị, ông tôn quân; trọng lễ giáo hơn pháp luật, ghét chính đảng (về
điểm này ông thủ cựu hơn Tử Sản), không ưa chiến tranh, trọng người hơn
chế độ, muốn dùng nhân để cảm hoá dân.
