công hợp tác của các dân tộc văn-minh có phương pháp sinh sản cao hơn,
như chế độ đại công xưởng, chế độ hợp lý hóa, chế độ sản nghiệp tập trung,
v.v… Do sự tổ-chức phân công hợp tác, tức là quan hệ sinh sản mà cách
sinh hoạt vật chất và tinh thần, hay là phương thức sinh hoạt của mỗi thời
đại, mỗi dân tộc khác nhau. Cái phương thức sinh hoạt nào là tương đương
với văn-hóa ấy. Vì vậy người ta thường cho rằng văn-hóa tức là phương thức
sinh hoạt.
Theo sự thực thì những điều kiện của văn-hóa phức tạp hơn thế nhiều.
Những điều kiện vật chất và tinh thần, không phải là toàn do cái dưới quyết
định cái trên, cái gốc quyết định cái ngọn theo như hình thức đơn sơ thông
thường. Các điều kiện ấy vốn hỗ tương làm nhân quả cho nhau, mà ở trong
sự sinh hoạt thực-tế thì những quan hệ hỗ tương ấy rất là phiền phức. Cũng
có khi chỉ điều kiện tinh thần quyết định một hiện-tượng, cũng có khi hiện-
tương khác toàn do điều kiện vật chất quyết định thôi ; trong phần nhiều
trường-hợp thì khó lòng phân tách phần ảnh hưởng nào là vật chất hay là
tinh thần. Nhưng xét theo đại thể thì cái điều kiện quyết định phương thức
sinh hoạt của người ta, và quyết định những giá trị văn-hóa tương đương,
tức là quan hệ sinh sản, mà, như chúng ta đã biết, quan hệ sinh sản rốt cuộc
lại do trạng huống của công cụ sinh sản mà quyết định.
Đã nhận được rõ những điều kiện của văn-hóa thì chúng ta hiểu rằng
mỗi khi cái phương thức sinh hoạt thay đổi thì văn-hóa không thể nào đứng
yên được. Không nói xa xôi, nói ngay Đông-phương, ngay nước Việt-nam,
từ khi tiếp xúc với Tây-phương, phương thức sinh hoạt của chúng ta thay
đổi rất nhiều. Thế thì cái văn-hóa lão đại của Đông-phương, cái văn-hóa
quốc túy của chúng ta, dù các nhà thủ cựu ra sức bao nhiêu, cũng không thể
nằm yên được mà phải biến đổi.
Nhưng đứng trước tình thế biến đổi ấy, chúng ta có thể có những thái
độ sau nầy :
1) Khi phương thức sinh hoạt thay đổi, người ta có thể cứ để tự nhiên,
văn-hóa tất cũng phải thay đổi theo, không cần phải có sức người hoạt động.
Lối suy luận như thế là một lối khách quan chủ nghĩa nguy hiểm. Văn-hóa
