phẩm lần lần tiến lên cách mua bán bằng tiền bạc, rồi đến cách dùng ngân
hàng, dùng tín phiếu, lập công ty, lập độc quyền như ngày nay. Về sự chế tạo
phẩm vật thì người ta đã đi từ cách làm việc do mỗi người dùng sức tay chân
một mình, cho đến cách sản-xuất đại qui-mô theo phương pháp hợp-lý-hóa.
Khi nào cũng chỉ có bấy nhiêu vật chất, mà người ta đã tạo ra kỹ-thuật để
biến hóa những vật chất ấy thành các đồ đạc và máy móc, người ta lại tạo cả
những phương pháp thích đáng để sử dụng những đồ đạc và máy móc ấy để
biến hóa những vật chất ấy thành những phẩm vật cần dùng cho sự sinh hoạt
vật chất. Những hình thái kinh tế cũng như những hình thái kỹ-thuật ấy là
những giá trị vật chất, gọi chung bằng văn-hóa vật chất.
Bây giờ chúng ta thử xem những giá-trị tinh thần là thế nào ? Trong cái
dùi và cái búa chúng ta nói đến ở trên, chúng ta đã thấy có những yếu tố
thuộc về kỹ-thuật là những giá-trị vật chất. Nhưng nếu trong khi một người
thái-cổ nào đẽo một cái dùi, mài một cái búa, ngoài cái mục-đích tạo thành
một cái đồ tiện dụng, lại có thêm cái ý muốn đẽo cái dùi cho trơn lẵn, mài
cái búa cho láng bóng, hay theo một cái hình, cái kiểu nhẹ nhàng thanh thoát
để nhìn cho đẹp mắt, thế là những đồ thô sơ ấy đã có chứa một chút nghệ-
thuật là một thứ giá trị tinh thần rồi. Ngoài ra, từ cái hình động vật vẽ trên
vách đá các hang động cho đến những bức họa của Vương-Duy hay của
Raphaël, từ những hình chạm vụng về trên miếng xương hay miếng đá của
người Thái-cổ, cho đến những công trình điêu khắc vĩ đại ở đền Đế-thiên
Đế-thích, đó đều là những sản phẩm về nghệ-thuật mang theo những giá-trị
tinh thần người ta tạo ra để làm cho đời sống được dịu dàng tươi đẹp hơn.
Chúng ta đã biết rằng người ta tạo ra kỹ-thuật để dùng làm lợi khí chinh
phục tự-nhiên. Trong cuộc tranh đấu với tự-nhiên ấy, người ta gặp nhiều
hiện tượng lạ lùng khó hiểu. Trong sự tìm hiểu sự vật, người ta đã tạo ra
những thần-thoại, những ma-thuật, cùng các thứ tôn-giáo ; khi trí-tuệ của
người ta đã phát triển đến trình độ cao, người ta lại tạo ra triết-học, khoa-học
để tìm hiểu sự vật một cách chắc chắn hơn, ngõ hầu có thể khám phá được
những huyền bí của tự-nhiên mà bắt tự-nhiên hàng phục. Trong sự hoạt động
kinh-tế và trong cuộc sinh hoạt xã-hội, người ta đã tạo ra những tục-lệ,
