cận-đại, mà thi-hào Tagore bảo rằng : « Khi nào cái tổ-chức chính-trị và
thương-mại mà tên khác của nó là Dân-tộc, trở nên toàn-quyền toàn-thế
làm mất hòa-điệu của đời sống tối cao của xã-hội, bấy giờ là ngày đen tối
của nhân-loại. » (Nationalism)
Đấy là quan-niệm Dân-tộc lỗi-thời đối với cái thế-giới tương-quan
thống-nhất ngày nay. Nhưng Dân-tộc ở Á-Đông vốn có nghĩa là Quốc-gia,
là nhà, là nước, một liên-quan tình cảm hơn là pháp-lý, một sợi dây tâm-lý
thiêng-liêng hơn là quyền-lợi kinh-tế chính-trị. Cho nên dân-tộc là Tổ-
quốc, là Tổ-tiên, một thứ tín-ngưỡng cơ-sở của các dân-tộc miền Đông-
Nam-Á, tin sự-vật chung-quanh mình đều có hồn có thể cảm-thông : Hồn
sông, Hồn núi, Hồn đá, Hồn cây. Đấy là tôn-giáo vật-linh tin vào sự thực-
tại của linh-hồn. Đấy là nhận-xét của một Linh-mục Gia-tô R. P. Leopold
Cadière (1869-1955) :
« Có tác-giả hay du-khách vội-vàng và phù-phiếm đã không nhận các
dân-tộc Á-Đông có tín-ngưỡng : sự bận-tâm ở họ về vật thực-tế làm tiêu-
tan mất cả lo-nghĩ về cõi siêu-nhiên. Tôi có quan-niệm trái hẳn là các dân-
tộc Á-Đông, nhất là dân-tộc Việt-Nam rất là tín-ngưỡng. Danh-từ tôn-giáo
ngụ nhiều trình-độ, nhiều sắc-thái. Nếu hiểu tôn-giáo là tín-ngưỡng vào
một Đấng tuyệt-đối vĩ-đại vô-biên và hoàn-toàn vô cùng ; tín-ngưỡng vào
sự phối-hợp bằng tinh-thần với Đấng hiện-diện ở khắp nơi ; tín-ngưỡng vào
sự phối-hợp bằng hạo-khí của tâm với Đấng chí-thiện ấy, ngự-trị và bảo-vệ
tất cả ; tổng-chi là sự nhận biết đức-tính vô-biên bằng một nghi-lễ xứng-
đáng với Ngài ; hiểu như thế thì người Việt-Nam không có tín-ngưỡng. Họ
không quan-niệm một đấng tối cao, họ sống không có Thượng-Đế như thế.
Nhưng nếu người ta hiểu ý-nghĩa tôn-giáo là tín-ngưỡng, tín-ngưỡng về
một thế-giới siêu-nhiên, ảnh-hưởng vào hành-vi nhân-sinh, thì phải công-
nhận rằng dân Việt-Nam có cái đức-tính ấy ở trình-độ rất cao.
« Có thể nói rằng người Việt sống trong một không-khí siêu-nhiên.
Bất cứ ở đâu nó cũng nhìn thấy ảnh-hưởng của thế-lực bí-ẩn hành-động vào
đời sống của nó, tốt hay xấu. Bất cứ người Việt nào, thuộc về giai-cấp nào
ở xã-hội đều không vượt được ra ngoài sự ám-ảnh về siêu-nhiên ấy…
