Xem thế các Chúa bấy giờ được lợi lớn trong sự giao-dịch với bên
ngoài. Và nếu cứ tiếp-tục một cách bình-thường thì sẽ nẩy-nở ở xã-hội
nông-nghiệp phong-kiến một giai-cấp tân tư-sản như ở Âu-Tây để biến xã-
hội nông-nghiệp sang xã-hội công-kỹ-nghệ một cách dễ-dàng vậy. Các Vua
Chúa Đường-trong bấy giờ hình như cũng đã tiến dần-dần đến con đường
ấy, cho nên năm 1744 khi người lái Friel đến Huế xin thông-thương, Chúa
Võ-Vương có gởi hai thiếu-niên Việt là Hiến và Lương để theo học tiếng
Bồ-Đào-Nha là thứ tiếng Âu thông-dụng nhất ở Việt-Nam bấy giờ.
Năm 1778 khi Charles Chapman một nhân-viên công-ty Ấn-Độ của
Anh đến yết-kiến Vua Thái-Đức Nguyễn-Văn-Nhạc. Vua ngỏ ý muốn nhờ
vị Toàn-quyền Bengale phái sang một người để dạy binh-lược cho dân
mình, vì Vua có ý chinh-phục xứ Cao-Mên, bán-đảo Đông-dương cho đến
Tiêm-La, xứ Bắc-Việt. Chapman xin để trả lời sau khi trình lên thượng-cấp.
Như vậy đủ thấy ở Việt-Nam các Vua Chúa đều đã ý-thức vận-mệnh của
nước mình, muốn bảo-tồn độc-lập không những phải mở cửa giao dịch với
Âu-Tây mà còn phải canh-tân về kỹ-thuật kinh-tế nữa vậy.
Tuy-nhiên ngoài tài-năng khoa-học mà người Việt hâm-mộ ở người
Âu, về phương-diện thuần-phong mỹ-tục thì phần nhiều người Âu đại-diện
ở Á-Châu bấy giờ cho văn-hóa Âu-Tây không lấy gì làm xứng đáng. Bọn
buôn-bán thì ghen-tị, tranh-dành, mưu-mô hại lẫn nhau vì quyền-lợi kinh-
tế. Những việc sô-sát ẩu-đả thường xẩy ra. Giáo-sĩ Alexandre de Rhodes
mục-kích những chuyện đánh lộn giữa người Pháp và người Bồ, đấu gươm
với nhau chí-tử, có thuật lại rằng, những người bản-xứ trông thấy sự giận-
dữ ấy nói với ông rằng họ chưa từng thấy một việc dã-man như thế bao giờ.
Rồi Giáo-sĩ có kết-luận với người Âu rằng : « Vậy các ngài nghĩ thử khi
thấy người Âu-Châu chúng ta, thì người Việt họ nói thế nào ? »
Không phải chỉ người khác quốc-tịch hay xung-đột nhau mà người
một nước cũng thế. Theo văn-kiện thư-tịch của các thương-quán để lại,
người ta sẽ thấy rất nhiều việc như thế. Các giáo-sĩ đối đãi với nhau, cùng
mang một sứ-mạng truyền-giáo mà hội Gia-Tô cùng với Hội Ngoại-quốc
tranh nhau ráo-riết về khu-vực giảng-dụ tuyên-truyền, giáo-sĩ Bồ hết sức
