quyết định này. Mặc dù sự trôi giạt thể chế chỉ dẫn đến những khác biệt nhỏ
nhặt, nhưng sự tác động qua lại giữa sự trôi giạt này với các thời điểm
quyết định sẽ dẫn đến sự phân hóa thể chế; rồi sau đó, chính sự phân hóa
thể chế sẽ tạo ra những khác biệt thể chế to lớn hơn, và bản thân những
khác biệt to lớn ấy sẽ bị ảnh hưởng bởi thời điểm quyết định tiếp theo.
Lịch sử là yếu tố then chốt, vì chính quá trình lịch sử, thông qua sự
trôi giạt thể chế, đã tạo ra những điểm khác biệt có thể có ảnh hưởng quyết
định vào những thời điểm quyết định. Các thời điểm quyết định này là các
bước ngoặt lịch sử. Và các vòng xoáy đi lên hay đi xuống thôi thúc chúng
ta phải nghiên cứu lịch sử để tìm hiểu bản chất của những khác biệt về thể
chế hình thành trong lịch sử. Tuy vậy, giả thuyết của chúng tôi không ngụ ý
sự tiền định về mặt lịch sử hay bất cứ một thuyết tiền định nào. Đó cũng là
lý do mà câu trả lời của chúng tôi cho câu hỏi đặt ra ở đầu chương này là
“Không”: Việc Peru nghèo hơn Tây Âu và Hoa Kỳ không phải là một tất
yếu lịch sử.
Ngay từ đầu, trái với các giả thuyết về văn hóa và địa lý, Peru không
buộc phải mang thân phận đói nghèo do các yếu tố văn hóa và địa lý của
đất nước. Theo lý thuyết của chúng tôi, Peru nghèo hơn nhiều so với Tây
Âu và Hoa Kỳ ngày nay là do các thể chế của họ, và để hiểu lý do, chúng ta
cần tìm hiểu lịch sử quá trình phát triển thể chế ở Peru. Như đã trình bày
trong chương 2, cách đây 500 năm, Đế chế Inca, tức Peru ngày nay, thịnh
vượng hơn, có công nghệ phát triển tinh xảo hơn và sự tập trung chính trị
cao hơn so với các xã hội khác nhỏ hơn ở Bắc Mỹ. Bước ngoặt nằm ở sự
khác biệt về phương thức thuộc địa hóa vùng này và sự tương phản với
phương thức thuộc địa hóa Bắc Mỹ. Đây không phải là kết quả của một quá
trình do lịch sử định sẵn, mà là kết quả ngẫu nhiên của những diễn biến
phát triển thể chế cốt yếu vào những thời điểm quyết định. Có ít nhất ba
yếu tố biết đâu đã có thể làm thay đổi quỹ đạo này và dẫn đến những mô
thức rất khác biệt về sau.
