Âu không phải là một tất yếu lịch sử. Giá như họ có thể phản kháng và
thậm chí hiện đại hóa thể chế của mình để chống trả các mối đe dọa, thì
biết đâu toàn bộ lịch sử của Tân Thế giới và cùng với nó là toàn bộ lịch sử
nhân loại, có thể đã khác đi.
Yếu tố thứ ba, và cũng là yếu tố triệt để nhất, là không có sự tiền định
nào về lịch sử, địa lý hay văn hóa, cho rằng chỉ có người châu Âu mới có
thể đi xâm chiếm thế giới. Người Trung Quốc hay thậm chí người Inca
cũng hoàn toàn có thể làm được điều đó. Tất nhiên, giả thuyết đó không thể
xảy ra khi ta nhìn lại thế giới trong bối cảnh thế kỷ 15: Tây Âu đã vượt lên
trước châu Mỹ trong khi Trung Quốc lại trở nên hướng nội. Tuy nhiên, bản
thân châu Âu của thế kỷ 15 là kết quả của một quá trình trôi giạt thể chế
ngẫu nhiên được đánh dấu bởi nhiều thời điểm quyết định, và không có
điều gì trong quá trình đó là tất yếu. Các cường quốc Tây Âu không chắc
có thể vươn lên dẫn đầu và chinh phục thế giới nếu không nhờ những bước
ngoặt lịch sử quan trọng. Các bước ngoặt này bao gồm lộ trình cụ thể mà
chủ nghĩa phong kiến đã đi qua, và trong quá trình đó đã thủ tiêu chế độ nô
lệ và làm suy yếu quyền lực của nhà vua; sự phát triển của những thành phố
độc lập và tự chủ về tài chính vào những thế kỷ đầu tiên của thiên niên kỷ
thứ nhất tại châu Âu; việc các hoàng đế châu Âu không bị đe dọa bởi hoạt
động giao thương hải ngoại và vì thế họ không chủ trương bế quan tỏa cảng
như triều đại nhà Minh ở Trung Quốc; và nạn dịch hạch làm lung lay nền
móng của trật tự xã hội phong kiến. Nếu những sự kiện trên xảy ra một
cách khác hơn, thì chắc có lẽ ngày nay chúng ta sẽ sống trong một thế giới
khác, trong đó Peru biết đâu còn lớn mạnh hơn cả Tây Âu và Hoa Kỳ.
LẼ TỰ NHIÊN, một giả thuyết mà trong đó những khác biệt nhỏ nhặt
và tính ngẫu nhiên đều đóng vai trò quan trọng thì chỉ có khả năng dự đoán
hạn chế. Vào thế kỷ 15 hay ngay cả thế kỷ 16, ấy là còn chưa nói đến nhiều
thế kỷ sau khi Đế quốc La Mã sụp đổ, gần như không ai có thể dự đoán
rằng sự đột phá to lớn hướng tới các thể chế dung hợp lại diễn ra ở Anh.
Chỉ có quá trình trôi giạt thể chế cụ thể và bản chất của thời điểm quyết
