VIỆT NAM MÁU LỬA QUÊ HƯƠNG TÔI - Trang 224

Vua Duy Tân liền phán: “Thầy thì hay liều thôi chứ không bao giờ nghĩ
cách đương đầu với nghịch cảnh”. Tất nhiên, làm sao ông Nguyễn Hữu Bài,
con đẻ của Hội Truyền Giáo Hải Ngoại, có thể đương đầu với thực dân
Pháp được.
Tuy nhiên, vua Duy Tân vốn ý chí bất khuất nên quyết tâm đợi thời cơ để
làm cách mạng phục hồi nền độc lập cho đất nước. Thế chiến thứ nhất xảy
ra đã là một cơ hội tốt đẹp, rồi lại gặp được các đồng chí yêu nước như hai
ông Trần Cao Vân và Thái Phiên hết lòng hỗ trợ, nên Ngài bèn quyết định
phất cờ khởi nghĩa. Chẳng may quốc vận còn gặp lúc truân chuyên, việc đại
nghĩa của vua Duy Tân thất bại, Ngài bị bắt và bị đày qua đảo Réunion lúc
mới 17 tuổi.
Trong thế chiến thứ Hai, hoàng tử Vĩnh San (tức là vua Duy Tân) có một
thời gian mang cấp bậc Thiếu tá của Pháp. Ngày 10 tháng 6 năm 1945, Ngài
đã lên tiếng trên đài phát thanh Brazzaville thuộc Pháp, đại ý hô hào toàn
dân Việt Nam nên nghe theo tiếng gọi của tổ quốc mà đứng lên xây dựng
nước nhà, nêu cao danh dự cho giống nòi.
Ngày 26 tháng 12 năm 1945, Ngài bị chết trong một tai nạn máy bay ở xứ
Bangui thuộc Trung Phi. Theo dư luận hồi đó thì cái chết thê thảm này có
nhiều chi tiết bí ẩn, có giả thiết cho rằng chính thực dân gây nên để chặn
đường về nước của một nhà ái quốc được toàn dân tín nhiệm [11].
Thế là nhà Mạt Nguyễn có ba vị vua yêu nước và có tinh thần cách mạng bị
Pháp bắt đi đày ở Châu Phi. Sự kiện đó đã phần nào trực tiếp đóng góp cho
quyết tâm đấu tranh chống Pháp của sĩ phu trong nước và trở thành đề tài
gây xúc động cho nhiều văn nghệ sĩ yêu nước lúc bấy giờ. Nhà Nho Phan
Quốc Quang, hiệu là Thượng Tân Thị, quê ở Thừa Thiên, cảm xúc cảnh cha
con vua Thành Thái vì nước vì dân mà bị đọa đày, ông bèn thác lời vợ vua
làm ra mười bài thơ nhan đề là Khuê Phụ Thán được truyền tụng trong nhân
gian mà vào thời Pháp đô hộ, ai đọc lên cũng không cầm được nước mắt.
Bài thơ nói lên nỗi lòng cô đơn lẻ bóng của một người khuê phụ nơi quê nhà
ngày đêm mỏi mòn đợi chồng trông con:
Khô héo lá gan cây đỉnh Ngự,
Đầy vơi giọt lệ nước sông Hương.