một giai cấp ký sinh cướp bóc và thối nát. Bộ máy quan lại đông lên vô kể,
ở tất cả các cấp.
Các trận đói nối tiếp nhau, ít ra là ở các tỉnh thuộc Trung Bộ. Năm 1757,
một báo cáo của viên quan Nguyễn Cư Trinh cho biết nhiều người dân đã
không khai tên vào số bạ, người thì để trốn thuế, người thì bị dồn vào cảnh
bần cùng phải trở thành những kẻ lang thang. Nền ngoại thương tàn lụi, mà
một trong những nguyên nhân quan trọng là do bọn quan lại chuyên trách
đòi ăn hối lộ quá nặng của những thương nhân nước ngoài.
Trên đất các chúa Nguyễn còn có thêm một nhân tố khác gây rối loạn:
đồng tiền mất giá. Dân chúng tiêu tiền đồng, nhưng vì trên đất của chúa
Nguyễn không có mỏ đồng(khác với đất của chúa Trịnh), triều đình nhà
Nguyễn buộc phải đúc tiền kẽm, một chất hợp kim kẽm và thiếc, không bền
bằng tiền đồng. Kết quả là tiền tệ bị mất giá nhanh chóng, giá cả tăng lên đi
liền với những thủ đoạn đầu cơ của giới con buôn.
Báo cáo của Nguyễn Cư Trinh năm 1751 cảnh báo với các chúa Nguyễn:
''Thần xin vô cùng cung kính lưu ý rằng những khốn khổ của nhân dân đã
đến chỗ cùng cực, nếu cứ tiếp tục cai trị một cách bàng quan, không tính
đến những biện pháp thích hợp thì ngay đến việc điều hành một xã cũng
không thể được, còn nói gì đến một tỉnh, đến cả nước? Dân chúng không
còn gì để sống hàng ngày thì lòng dân làm sao yên được?''
Ngay từ cuối thế kỷ XVII, những cuộc nổi dậy đã xảy ra ở nhiều tỉnh với
sự tham gia của nông dân cũng như của những thương nhân và những
người thuộc các dân tộc miền núi.
Sự cáo chung của các chúa Nguyễn
Năm 1771, ở làng Tây Sơn, tỉnh Bình Định, ba anh em Nguyễn Nhạc,
Nguyễn Huệ, Nguyễn Lữ bắt đầu khuấy động một phong trào khởi nghĩa;
phong trào nhanh chóng lan ra các địa phương lân cận. Nguyễn Nhạc vốn
là một viên quan nhỏ lo việc thu thuê, chẳng bao lâu sau đó, người em
Nguyễn Huệ đã tỏ ra là một trong những nhân vật sáng chói nhất trong lịch
sử Việt Nam.
