“Từ lâu rồi, mọi ý niệm về tôn ti trật tự và về giá trị đã không còn nữa,
thì làm sao phân biệt được kẻ loạn với người ngay?”
Uy tín của chế độ quan lại, bộ máy chủ yếu của nhà nước quân chủ
phong kiến, bắt nguồn từ những cuộc thi hương, thi hội và thi đình được tố
chức vô cùng trọng thể. Những người nhân danh nhà vua cai trị dân coi như
đã được tuyển lựa trong số những người tài cao đức trọng nhất. Các cuộc
thi hương tại địa phương chọn lựa một cách chặt chẽ những thí sinh dự thi
hội và thi đình ở trung ương, để giành học vị tiến sĩ - một danh hiệu được
mọi người ao ước. Các môn thi gồm có một bài bình giảng những tác phẩm
kinh điển, thảo một văn bản hành chính(chỉ hay chiếu của nhà vua), làm
một bài thơ hay một bài phú, một bài luận về đạo lý hay triết học. Trong số
hàng nghìn thí sinh dự các cuộc thi hương, không đầy một trăm người đỗ
để tham gia một lần chọn lọc nữa ở các cuộc thi hội, thi đình ở trung ương.
Những người đỗ thi hội thi đình được nhận những vinh dự vô cùng trọng
thể và có uy tín lớn. Từ năm 1529 đến 1787, đã có 102 kỳ thi hội với 1136
người đỗ tiến sĩ.
Cùng với sự suy đồi của chế độ, các cuộc thi hương, thi hội và thi đình
cũng thoái hóa theo, biến thành những cuộc thao diễn sáo ngữ từ chương
không hơn không kém, nhai đi nhai lại những chủ đề kinh viện sáo mòn.
Các thí sinh chép lại những bài mẫu, lặp lại những lối diễn tả rũ, sa vào một
thứ văn chương rỗng tuếch không có nội dung. Sử gia thế kỷ XVIII Lê Quý
Đôn đã viết: ''Các bậc tiền bối của chúng ta đã làm những loài văn hay,
những kẻ đi sau họ cam lòng với việc sao chép lại, chỉ lược bớt những đoạn
dài''.
Những vụ gian lận thi cử thường xuyên xảy ra, làm mất giá trị các cuộc
thi, và đến khi tệ mua quan bán tước trỏ thành thông lệ thì đó là một đòn
nặng giáng vào uy tín của cả hệ thống. Hậu quả là hình thành một giới quan
lại bất lực, táng tận lương tâm, tham tiền và háo danh, không còn giữ được
một chút gì giá trị đạo đức và nền văn hóa những thế kỷ trước.
Khổng giáo suy đồi đã tạo thuận lợi cho Phật giáo phục hồi phần nào.
Vua chúa thi nhau dựng chùa, các nhà nho thất chí đi tu, còn nhân dân thì
