Sự phát triển của văn học chữ Nôm
Sự khủng hoảng của Khổng giáo có mặt tích cực ở chỗ nó giải phóng
nhiều đầu óc thoát khỏi một hệ ý thức làm khô cằn tâm trí con người. Thoát
khỏi các giáo lý và nhất là được cuốn theo phong trào dân chúng mà biểu
hiện rõ nét nhất là những cuộc khởi nghĩa nông dân, nhiều người - đặc biệt
là các nhà thơ và nhà văn, nhìn lại xã hội cũ với một con mắt phê phán và
họ tìm cách nói lên những khát vọng mới. Những đề tài mới xuất hiện đòi
hỏi những hình thức thể hiện mới, trong khi ngôn ngữ ngày càng phong phú
hơn, chính xác hơn và uyển chuyển hơn. Nhiều công trình sử học cũng đã
ra đời còn y học thì có một đà phát triển mới.
Mặc dù những nghiên cứu về lịch sử và y học đều được viết bằng chữ
Hán, nhưng trong văn học, địa vị ngự trị thuộc về chữ Nôm. Đây là một
bước ngoặt thật sự, đảm bảo dứt khoát ưu thế của chữ Nôm, mặc dù chữ
Hán vẫn còn được dùng cho đến đầu thế kỷ XX.
Truyện kể và truyện ngụ ngôn ở đầu thế kỷ XVII
Đặc điểm nổi bật của thế kỷ này là sự xuất hiện của những truyện kể và
truyện ngụ ngôn viết bằng chữ Nôm, một thể loại mới trong nền văn học
dân tộc. Sự chỉ trích xã hội phong kiến, những đề tài về tình yêu, những tư
tưởng nhân văn chủ nghĩa bắt đầu ló dạng trong những tác phẩm này.
Truyện Vương Tương là hình ảnh của một triều đình đồi trụy, giới quan
lại ăn bám và một xã hội bất công chà đạp lên hạnh phúc của người đàn bà.
Truyện Trê cóc thông qua câu chuyện ngụ ngôn về các giống vật, tố cáo
bọn hương lý và quan lại lợi dụng những vụ kiện cáo nhỏ nhặt nhất để bòn
rút hết của cải của nhân dân. Trong truyện ngụ ngôn Con chuột đạo đức tác
giả vạch trần thói hoang dâm của những nhân vật tai to mặt lớn và nêu cao
đức hạnh của những người phụ nữ bình thường.
Dưới dạng kể chuyện thần tiên, truyện Bạch Viên - Tôn Các ca ngợi tình
yêu của một đôi trai gái thoát khỏi những ràng buộc của lễ giáo phong kiến.
