36. Võ Văn Bản gặp may
Võ Văn Bản người xã Việt Yên, châu La Sơn (nay thuộc tỉnh Hà Tĩnh),
sinh năm Quý Sửu (1793) và mất năm Kỉ Dậu (1849), thọ 56 tuổi. Thực ra,
tiên tổ của Võ Văn Bản vốn người họ Nguyễn. Thời Lê Lợi dựng cờ khởi
nghĩa, người họ Nguyễn có Nguyễn Lộng (lúc bấy giờ còn định cư ở Thanh
Hóa) đã hăng hái tham gia. Nguyễn Lộng lập được nhiều võ công xuất sắc
nên được Lê Lợi cho đổi từ họ Nguyễn sang họ Võ và thăng thưởng dần
đến tước Quận công. Sau, dòng họ Võ mới xuất hiện này đã di cư đến La
Sơn (Hà Tĩnh), trải mười bốn đời thì đến Võ Văn Bản. Lúc đầu, Võ Văn
Bản có tên là Võ Ngọc Giá, sau không hiểu vì sao lại đổi gọi là Võ Văn
Bản. Ông có tên hiệu là Tùng Loan.
Thuở nhỏ Võ Văn Bản đã nức tiếng văn chương. Bấy giờ, người ta gọi
bốn người, gồm ông, Nguyễn Đức Hiển, Nguyễn Văn Giao và Nguyễn
Thái Để là Diễn Hoan tứ hổ (bốn con hổ của đất châu Diễn và châu Hoan,
tức là vùng Nghệ An và Hà Tĩnh ngày nay). Tiếc thay …học tài, thi phận.
Năm Minh Mạng thứ sáu (1825), ông đi thi Hương lại hỏng. Bởi mến tiếc
người tài, các vị khảo quan đã đổi lời phê, quyết lấy ông được đỗ. Nhưng,
khi hồ sơ khoa thi Hương này chuyển về kinh đô thì việc bị phát giác, cho
nên, ông lại bị đánh hỏng. Không nản chí, Võ Văn Bản lại dùi mài kinh sử.
Khoa Giáp Ngọ (1834), ông đỗ thủ khoa tại trường Hương – Nghệ An và
sang năm sau, Ất Mùi (1835) ông dự thi Hội, đỗ Phó bảng. Từ đó, ông bắt
đầu làm quan trải thờ ba đời vua là Minh Mạng, Thiệu Trị và Tự Đức.
Sinh thời, Võ Văn Bản chỉ thích sách vở văn chương. Đời làm quan của
ông chỉ có một mẩu chuyện đáng kể, ấy là chuyện ông xét án khi ông đang
làm Tri phủ của phủ Thiên Trường (nay thuộc Nam Định). Sách Đại Nam
chính biên liệt truyện (Nhị tập, quyển 32) chép chuyện này như sau:
“(Võ Văn) Bản tính nết thật thà, chất phác. Khi làm Tri phủ ở phủ Thiên
Trường, có vụ án mạng, viên Tri phủ trước tra xét đến năm năm mà vẫn
chưa tìm ra tội phạm, bởi vậy, ông mới tới mà đã bị quan tỉnh hối thúc phải
tìm ra thủ phạm thật gấp. (Võ Văn) Bản bèn trai giới sạch sẽ, đến cầu đảo ở
