Cuộc chống đối một Đế quốc xâm lăng hay thống trị để giải ách cho
nhân dân và để thoát ly nô lệ phải được gọi là cuộc Cách mạng. Sử ta trước
đây chưa quen với danh thử mới này còn các nhà chép sử vào thời Phép
thuộc cũng e dè là điều ta đã hiểu nên chỉ gọi cuộc chống đối của hai Bà
Trưng là cuộc khởi nghĩa.
Cuộc Cách mạng năm Canh Tý ngày nay được quan niệm là một đấu
tranh do thị tộc mẫu hệ lĩnh đạo, do quý tốc chỉ huy và do nhân dân tích cự
tham gia, hưởng ứng.
Nó biểu thị được thinh thần bất khuất của ông cha người Việt chúng ta
đã luôn luôn coi Tự do, Độc Lập là lẽ sống duy nhất từ thuở còn quy tụ ở
lưu vực sông Dương Tử xuống đến phần đất cuối cùng của Hoa Nam ngày
nay. Cuộc Cách mạng trên đây đã thành công mau lẹ buổi đầu nhờ sự đoàn
kết giữa các bộ lạc không cam khuất thân làm tôi tớ người ngoài. Về sự thất
bại của nó. Theo Ô. Bùi Quang Trung, giảng sư tại trường Văn Khoa đại
học: “Nhà nước tự chủ do Trưng Vương xây dựng với sự tập hợp của các
bộ lạc trong ấy về kinh tế thì quan hệ sản xuất thị tộc còn nặng về chính trị
thì xu hướng phân tán tự lập còn mạnh, chưa có cơ sở nào tổ chức vững
chắc nên trước sự phản công mạnh mẽ của Hán quân là lực lượng quân sự
của một quốc gia hùng cường, thì nó không thể duy trì nổi. Vì thế mà sự
thất bại cũng mau chóng và dễ dàng…”
Lương Đức Thiệp trong Việt Nam Tiến Hóa Sử nói: “Một xã hội không
thống nhất như xã hội phong kiến đâu có thể gây được sức đoàn kết lâu dài,
hướng chi xã hội nông nghiệp lại không phải là chỗ tựa vững bền cho xã
hội thị tộc mẫu hệ sinh tồn. Ngay những mâu thuẫn nội tại này cũng đủ làm
cho sự nghiệp của hai Bà phải nghiêng ngửa, huống chi hai Bà còn phải
đương đầu với những lực lượng binh bị có tổ chức nữa, nên khi Mã Viện
đem quân sang chinh phạt, hai Bà đương không nổi đều bị hại. Đám quân ô
hợp tự tan ra. Bọn quý tộc phần thì bỏ trốn, phần thì đầu hàng…”
