Bộ máy cai trị đời Trung Hưng cho tới An Đô Vương Trịnh Cương đáng
được coi là lành mạnh nên các sử gia Pháp khen tốt đẹp vào bậc nhất.
5 – Chế Độ Thuế Khóa
Muốn việc thuế khóa được minh bạch, chúa Trịnh Cương đã cải cách
nhiều. Tỉ dụ, chúa sai các quan Phủ, Huyện, quan Thừa sát và Hiến sát định
phép đo đạc và làm sổ thuế điền thổ khiến không còn ai ẩn nặc để trốn thuế
hay bớt thuế. Chúa lại lập cả ngạch thuế mới đánh về rừng mỏ, sửa sang các
hải cảng ở hai tỉnh Thanh, Nghệ cho thuyền buôn ngoại quốc ra vào buôn
bán và lấy thuế thương chính.
Điền thổ chia làm ba hạng: hạng nhất mỗi mẫu đóng đồng niên 1 quan,
hạng nhì 8 tiền, hạng ba 6 tiền. Số thâu hoạch nhờ phép mới này mà tăng
lên rất nhiều. Về thuế đinh, trước cứ 6 năm sổ hộ tịch phải làm lại một lần.
Đồng niên mỗi xuất đinh tùy giai cấp xã hội và tình trạng tài sản phải đóng
một quan tám gọi là thuế thân. Thời ong Phạm Công Trứ làm quan Tham
Tụng (năm Kỷ Dậu – 1669 – đời vua Huyền Tông) xin đặt ra phép bình lệ
nghĩa là mỗi làng chỉ phải làm sổ đinh nhất định một lần, rồi mỗi làng cứ
chiếu theo số xuất đinh đã ghi trong sổ mà nộp thuế cho quan. Nếu làng vào
đẻ thêm hay có người chết đi số tiền nộp về thuế đã ấn định một lần thì cứ
theo thế mà nộp mãi, nghĩa là không tăng không giảm nữa. Với phép này ta
thấy Tham Tụng họ Phạm muốn giản dị hóa vấn đề thuế đinh cho rằng khó
tin và khó kiểm soát số sinh và số tử hàng năm, tốt hơn hết Nhà nước khoán
trắng cho thôn xã tùy tiện bổ bán với các đinh miễn sao dủ số thuế nhất
định hàng năm thì thôi[1].
Đến năm Quý Tị (1717) đời vua Dụ Tông sử chép: số dân nội tịch phải
đóng thuế cho triều đình cả thảy chỉ được 206.315 xuất (đinh). Có lẽ sử
chép sai việc này!
Xin nhắc rằng giữa thế kỷ 15 đời Lê Thái Tổ, ông Nguyễn Trãi được
lệnh kiểm tra nhân khẩu bấy giờ đã biết tổng số nhân dân có tới khoảng 7
