có lòng trắc ẩn. Lòng Nhân đó theo Khổng Tử, trước hết phải đem áp dụng
hàng ngày với cái xã hội quanh mình là gia đình, giữa những người thân
thiết là cha mẹ, an hem, chị em rồi mới ra đến ngoài. Đức Nhân ở đây phát
sinh ra điều Hiếu và Đễ. Nó có thiên bình vạn trạng để thích hợp với mọi
người, mọi hoàn cảnh và gây nên những sự tốt lành.
Với chữ “Trung” Khổng Tử muốn rằng ta phải đem hết tấm lòng của ta
đối với người khác (tận kỷ chi tâm) và thi hành chữ “thứ” thì phải xét khi ta
làm việc gì cho ai, ta có muốn người ta làm cho ta điều đó không, tức là
phải tính lẽ hơn thiệt, lợi hại. Tóm lại, nếu ta làm điều gì cho ai, ta phải xét
thấy có lợi, thì hãy làm, cũng như ta làm cho ta vậy. Nếu có sự thiệt thòi
cho người ta, ta phải tránh.
Khổng Tử hiểu chữ “Nhân” có nhiều bậc. Đạt được bậc cao nhất cảu
chữ “Nhân” là bậc thánh tức là người siêu quần bạt chúng. Dưới thánh nhân
là Quân Tử tức là người có nhân cách, đạo đức, mô phạm để giữ địa vị dìu
dắt dân chúng và làm gương mẫu cho họ nữa.
Tuy Khổng Tử chủ trương lấy “Đức” mà trị người, nhưng cũng nhận lễ
phép là điều cần thiết. Mục đích của lễ phép là giữ mối giềng cho quốc gia,
giữ vẻ tôn nghiêm của vua, duy trì trật tự phân minh ngoài xã hội. Ngài còn
cho rằng Nhạc cũng phải có, để điều hòa tâm tình con người và chính trị
làm bằng Lễ Nhạc là chính trị lý tưởng.
Về phương diện xử thế, Khổng Tử còn nêu ra đạo Trung Dung, Khổng
Tử nói người quân tử trong khi xửđối việc đời phải giữ lẽ triết trung, nghĩa
là không thiên quá nhiều về một bề nào, không cực đoan, không thái quá,
bất thiên bất ỷ, do đó người ta tránh được những điều quá đáng bao giờ
cũng có hại. Các nhà Nho của ta chịu ảnh hưởng của thuyết “Trung Dung”
thường khuyên kẻ hậu sinh trong mọi cuộc giao dịch trong ngoài nhớ câu:
“Hồng thắm thì hồng chóng phai, thoang thoảng hoa nhài mà lại thơm
lâu…”, quả thật là thiết thực như vậy. Một nho gia, ông Tổ Canh Trần Đình
Sóc gần đây giải thích Trung Dung một cách khoa học như sau:
