đến đây, mỗi khi quay về thăm lại thành phố quê hương. Khi, cách đây một
tháng, chuẩn bị tới Bohême, anh đã biết là mình sẽ bắt đầu bằng việc này.
Anh nhìn tấm bia; tảng đá ghi nhiều cái tên: có vẻ như là ngôi mộ đã trở
thành một phòng ngủ tập thể lớn. Giữa lối đi và tấm bia, chỉ có cỏ, xén tỉa
cẩn thận, cùng một bồn hoa; anh thử hình dung ra các quan tài nằm dưới
kia: hẳn chúng phải nằm sát kề nhau, thành từng hàng ba cái một, chồng lên
nhau thành nhiều tầng. Mẹ anh nằm phía dưới. Bố anh ở đâu? Qua đời
mười lăm năm sau đó, ít nhất ông cũng phải nằm cách bà một tầng quan tài.
Anh nhìn thấy lại đám tang của mẹ. Thời ấy, ở dưới chỉ có hai người
chết: ông bà nội anh. Anh thấy thật tự nhiên khi mẹ anh xuống với bố mẹ
chồng của mình và thậm chí anh còn không tự hỏi liệu bà có thích được
nằm cùng bố mẹ đẻ của mình hơn hay không. Mãi sau này anh mới hiểu: sự
tập hợp trong các hầm mộ gia đình đã được quyết định từ lâu trước đó, bởi
một liên quan các lực lượng; gia đình bố anh có tầm ảnh hưởng lớn hơn gia
đình mẹ anh.
Số lượng những cái tên mới ghi trên tấm bia làm anh bối rối. Vài năm
sau khi ra đi, anh biết tin ông bác, rồi bà cô, và cuối cùng là bố anh, qua
đời. Anh chăm chú đọc những cái tên. Một số thuộc về những người cho tới
nay anh vẫn nghĩ là còn sống; anh thấy choáng váng vì điều đó. Không phải
cái chết của họ làm anh thấy bị đảo lộn (người quyết định vĩnh viễn rời bỏ
đất nước mình phải chấp nhận sẽ không gặp lại gia đình mình nữa), mà là
việc anh không hề biết tin. Cảnh sát cộng sản kiểm soát thư từ gửi cho
những người xuất cư; liệu mọi người có sợ việc viết thư cho anh không?
Anh nhìn ngày tháng: hai lần chôn gần đây nhất xảy ra sau năm 1989. Như
vậy là không phải vì thận trọng mà họ không viết cho anh. Sự thật tệ hơn
nhiều: với họ anh không còn tồn tại nữa.
