một người như tiên sinh mất đi và mang theo cả cái "chủ nghĩa hoà
bình vĩnh viễn" thực là đáng tiếc. Quả thế, Rabindranath Tagore
tiên sinh là một người ái quốc, ái quốc rộng rãi, chân chính lúc nào
cũng nghĩ đến dân tộc lầm than, nhưng tiên sinh không bao giờ lại
chịu rằng chủ nghĩa quá khích là hay, là phải.
Tiên sinh chủ trương rằng: "Toutes les grandes nations d’Europe
ont leurs victimes en d’autres endroits du monde. Cela n’engour dit
pas seulement leur sympathie morale mais aussi leur sympathie
intellectuelle, si nécessaire à la compréhension des races différentes
de la notre. Les Anglais, par exemple, ne peuvent jamais comprendre
l’Inde, car leur esprit n’est pas désintéressé"! (Ở khắp mọi nơi trên
trái đất, những cường quốc đều gây nên những tai nạn kinh
hoàng. Việc đó không những làm cho người ta ác cảm, mà ngay về
mặt tinh thần họ cũng không được tin yêu; vì không có lòng tin yêu
đó họ không thể hiểu được các dân tộc khác dân tộc ta. Thí dụ như
người Anh, óc họ lúc nào cũng vụ lợi, tinh thần họ lúc nào cũng có ý
riêng tây, thành thử không đời nào họ có thể hiểu thấu được tâm lý
dân Ấn Độ).
Cũng như bao nhiêu chí sĩ khác ở Ấn Độ, tiên sinh oán trách cái
chế độ hành hà khắc nghiệt của người Anh. Tiên sinh cho là đại để
người Anh mà lôi thôi dính líu vào đâu thì dân Ấn tuyệt vọng "vì họ
nghiệm ra rằng cái hạnh phúc của họ giảm đi, hạnh phúc về tinh
thần còn giảm tệ hơn là hạnh phúc về vật chất", nhưng tuyệt nhiên
không bao giờ tiên sinh lại nghĩ đến chuyện bạo động hết. Bởi dân
Ấn Độ công luyện tập thì không có mà khí giới cũng không, nay
nhất đán cứ bướng bỉnh nổi lên chống người Anh thì sự thể sẽ ra
sao? Quyết là kết quả không tốt đẹp. Bởi vậy, một mặt tiên sinh
khuyên người Ấn Độ gia công gắng sức học hành để có một trí óc
hơn người, một mặt thì tiên sinh mở trường riêng để đào luyện lấy
