Ta không lấy thế làm lạ bởi vì lúc trở về già bao nhiêu tác phẩm
của Tolstoi thiên về luân lý và đạo giáo hơn là về nghệ thuật.
Bởi vậy, cố tìm cách xem có trời hay không là một việc không bao
giờ có thể làm được mà chỉ thân làm tội đời mà thôi. Nói đến trời là
nói đến tôn giáo, ta chỉ nên tin là có mà không nên ngờ gì hết. Ở
đời bất luận người nào cũng cần phải tin như thế. Người đàn bà ở
trong gia đình không biết sợ phật sợ trời không còn là một người đàn
bà nữa, sao mà còn điều khiển được một gia đình. Nói rộng ra một
nước, nếu người dân không biết sợ một cái quyền gì thì nước
không thể có trật tự được. Luật pháp là do người đặt ra không hẳn đã
có quyền vạn năng. Người dân cần phải biết ơn và sợ một cái
quyền to hơn thế: việc thờ trời, tế trời và tin là có trời chính là do
sự biết ơn và sợ phép đến cực điểm mà ra vậy.
Tại sao lại biết ơn? Người ta không phải do một cái bắp cải sinh
ra nhưng là do huyết thống của cha mẹ chung đúc nên. Vậy có
mình, mình phải nghĩ đến ai đã sinh ra mình, ai đã sinh ra người
sinh ra mình... Cứ trở ngược lại thời gian như thế, ta sẽ thấy rằng
ông thuỷ tổ ta do một vị ra đời trước hết cả tạo nên. Vị ấy có từ triệu
triệu năm nay, một tay gây dựng ra thế giới, vị ấy mới thật là có
quyền vạn năng vậy. Vị ấy là Trời. Mỗi nước bây giờ đều có tên
riêng để gọi Ngài, nhưng nhất tề chữ nào tên nào cũng có nghĩa
như nhau. Ngài sinh ra loài người, sinh ra tổ tông ta để cho tổ tông ta
tạo ra ta ngày nay, ta biết ơn trời là thế. Có thể nói rằng những
người càng yêu gia đình và yêu nước bao nhiêu thì lại càng kính mến
và biết ơn trời bấy nhiêu.
Tại sao lại sợ phép? Lẽ này cũng do ở lẽ trên mà ra. Người ta kính
nể ai tôn trọng ai thì tất nhiên phải sợ phép người ấy. Vả lại, cứ
ngồi mà nghĩ thì người ta sống ở dưới trời trên đất này có bao
nhiêu là điều huyền bí ở chung quanh. Một tia chớp, một làn sáng,
dĩ chí đến cái sống cái chết, cái buồn cái vui, cái còn cái mất
