nhiên bảo rằng Trung cổ thời đại là một thời đại tối tăm của lịch sử
Pháp, cho nên người ta mới đặt cho cái thời đại kế tiếp đó một cái
tên có nhiều ý nghĩa là "Phục hưng thời đại". Làm như tuồng trong
thời đại Trung cổ tất cả cái gì là cái hay cái đẹp, cái tinh tuý của đất
Pháp đều chết cả!
Sự thực, không phải thế. Những người đã hạ lời xét đoán trên kia
đã tỏ ra mình quá vội vàng. Về lịch sử, người ta không có cách giải
quyết liên tiếp được. Ngày nào cũng có ngày hôm trước. Những
cuộc cách mệnh chỉ là những kết quả hơn là những quy tân quy thức.
Lấy Trung cổ thời đại đối với Phục hưng thời đại ra mà so sánh với
một thời đại khác thì ta phải so sánh với thế kỷ XVIII đối với thời
cách mệnh 1789. Thế kỷ XVIII sửa soạn và sắp đặt cuộc cách mệnh
mà không định. Nếu thế kỷ XV và XVI của Pháp đã cống hiến
cho thế giới những sự phát minh vĩ đại về hàng hải và những cái
mới lạ về nhân sinh trong văn học, ta đừng tưởng đó là do hai thế
kỷ ấy sản ra nhưng chính đó là kết quả của những thế kỷ về trước
vậy.
Không, Trung cổ thời đại của nước Pháp không phải là thời đại tối
tăm. Chính vào thời đại ấy, bao nhiêu cách giao thông tiến bộ đều
thay đổi theo phương pháp tối tân; việc thông thương bằng thuỷ
cũng mở rộng, người ta biết dùng kim chỉ nam và người ta đã thay
cái tay lái bơi chèo bằng lối tay lái thẳng (gouvernail vertical). Về
cách giao thông trên sông, người ta biết cống nước hai cửa và
nhiều thì tiện lợi vô chừng khác. Về kỹ nghệ người ta biết đem sức
gió của cối xay để áp dụng và việc cưa, việc xay bột, xay hạt, việc ép
sợi, ép vải, việc nghiền, việc làm giấy v.v... Do đó, những điều kiện
sinh tồn cũng được tốt đẹp thêm, người ta sống một cách êm đềm
vì có kính, có lò sưởi, có đèn nến, có sáp, có kính đeo mắt và cả
kính hiển vi. Chính vào thời đại này người ta lại phát minh ra thuốc
súng, máy in, chữ in, khắc gỗ, đồng hồ treo, đồng hồ lò xo,
