– tất cả những sự phát minh đó, những thời đại trước không thể
nào ngờ lại có được. Đó là không kể về mặt tinh thần, văn hoá người
ta lại tiến đến vô cùng: sáng lập những trường đại học Sorbonne,
Oxford, Bologne...
Ngoài ra, văn chương cận đại bắt chước văn chương hồi Trung cổ
thời đại rất nhiều. Những tính tình mà người thường thấy tả trong
những sách, truyện hồi Trung cổ như óc nghĩa hiệp, lòng danh dự,
cách xã giao với đàn bà v.v... hiện nay lại được người ta nói đến
nhiều. Cứ theo chỗ chúng tôi biết thì cái không khí bình dân trong
văn chương bây giờ không khác cái không khí của Trung cổ thời đại,
cái không khí đã thổi vào những ông Shakespeare, Rabelais, Dante.
Âm nhạc bao giờ cũng đi đôi với thi ca. Cái đại phong cầm của
người Hy-lạp chính đã thấy ánh sáng vào hồi thế kỷ thứ IX và
được liệt vào làm đồ âm nhạc dùng trong nhà thờ hồi Trung cổ. Vì
thế kỷ thứ XI, Trung cổ thời đại được trông thấy một sự phát minh
vĩ đại: đó là tấu nhạc, chính do sự đó mà âm nhạc của Âu châu sau
này được là một nghệ thuật tối cao tối đại.
Phạm vì bài này không để cho ta nói hết về cái "nợ tinh thần"
của đương kim thời đại chịu của Trung cổ thời đại. Ở đây chúng tôi chỉ
muốn tỏ ra để các bạn đọc thấy rằng trong những trận chiến
tranh bây giờ, những sự phát minh mà người ta gọi là mới sự thực
không có gì là mới cả.
Đọc những bài của các bạn tôi ở dưới đây các bạn sẽ thấy bao
nhiêu chiến cụ và khí giới giết hàng trăm hàng triệu người, các
người xưa đã nghĩ ra; có điều khoa học hiện nay đã làm cho những
khí giới, chiến cụ ấy hoàn toàn hơn và có lẽ còn tiến không biết
bao nhiêu nữa. Tưởng tượng những thứ đó tiến ra sao là việc ta
không thể nào biết trước.
