"... Sao không gửi cho tôi một cái thư? Được thư anh, giả nhời
ngay. Nói cho tôi biết "chú bán bánh" có tin cẩn được không? Tin
cẩn được thì tôi sẽ viết chữ pha-lang-xa cho dễ hiểu"
Xem vậy thì đủ biết viết quốc văn lúc đó thực khó khăn; muốn
bày tỏ điều gì văn ta có vẻ như không đủ chữ; vả lại, người ta đối với
quốc văn không có bụng kính trọng, nên thường lười không muốn
nghĩ ngợi để tìm chữ, tìm câu là khác.
Trong những mớ tài liệu (thư từ gửi cho bạn bè, thư giao thiệp, thư
doanh thương, những bài báo viết dở, những bản chương trình thảo
sơ lược, những điều lệ hội xuất bản Trung Bắc tân văn v.v...) mà
chúng tôi hiện có dưới tay, bảy phần mười, Nguyễn Văn Vĩnh đều
thảo bằng chữ Pháp. Ngay cuốn nhật ký của ông ghi những điều
mắt thấy tai nghe hồi đi dự cuộc đấu xảo Marseille ở Pháp, cuốn
nhật ký viết để cho mình đọc, Nguyễn Văn Vĩnh cũng viết bằng
tiếng Pháp và suốt từ đầu đến cuối không có một dòng bằng
quốc văn. Dưới đây, chúng tôi xin trích dịch mấy đoạn nhật ký và
thư trát vãng lai giữa Nguyễn Văn Vĩnh và anh em bè bạn để chúng ta
xem cho biết vang bóng thời đại lúc đó ra thế nào: y phục, phong
tục, tâm lý, giáo dục, v.v... nhất thiết bây giờ đều khác cả, mà chả
hiểu khác như thế thì là điều dở hay là hay?
"... Từ sáng nay, chúng tôi vào sông đào Suez. Đẹp lắm, dài độ
161 cây số, ngang độ 30 và sâu độ 10. Bên tay phải là sa mạc Ấn
Độ, bên tay trái là sa mạc Phi châu, đó đây có vài ốc địa (oasis).
Bên tả thỉnh thoảng lại có một cái ga con. Từ Colombo trở đi, chúng
tôi dễ chịu lắm với những hành khách người Âu có vẻ chế nhạo
chúng tôi. Họ thấy có người Annam đi cùng tàu với họ thì có vẻ
không bằng lòng..." (Thư gửi cho Ng. V. Thọ)
"... Ở Marseille, không có gì lạ. Trời hơi lạnh mấy hôm nay. Ở
bên ta có lẽ lúc này đương kéo quạt, ở đây người ta mặc quần áo nỉ.
