cộng (đình), tựa như nhà thì sảnh bên ta; có những thuộc viên về tư pháp
giống như Viện Bailly và một pháp viện để phân xử những sự xích mích
giữa dân làng.
Kiến trúc các đình chùa được suy nghiệm cẩn thận hơn và không đơn sơ
như nhà ở. Theo những thần tự mà tôi được biết thì những nơi này đều (làm
trên nền cao) có bậc đá, mái lợp ngói, tường gạch có chạm trổ lên gỗ, trên
tường gạch có phủ một lớp men rất đẹp và rất lóng lánh chứng rằng dân tộc
này có xu hướng về tôn giáo. Ban thờ ở trong cùng đối với cửa vào, xây
giống như ban thờ trong nhà thờ của ta, có lối đi chung quanh, các sư nam
và sư nữ sống thành giáo đoàn với nhau như các tu nữ bên ta, có nhà tu ở
ngay đấy săn sóc một cách đặc biệt và luôn luôn canh giữ điện thờ.
Lễ nghi của người Bắc kỳ
Mọi việc đều được sắp đặt có quy củ, từ sự họ thù tiếp nhau đến thái độ
trước mặt vua. Không có ai được vào bái vua mà mình không mặc thứ lễ
phục riêng gọi là áo chầu, bằng lụa tím hay cùng là màu quan lục sẫm; mà
đầu không đội mão, để tỏ lòng tôn kính. Những người không có phẩm tước,
đội một chiếc mão đen cao chừng nửa thước bẻ rơi ra đằng sau. Văn quan
đội theo một lối khác và bằng một chất khác, một thứ mão làm bằng lông
đuôi ngựa, cao nửa thước, hình lục lăng, có thêu và trên đỉnh dẹp, khác với
các mũ nói trên nhọn; chỉ có những tội nhân mới để đầu trần ra trước mặt
vua. Nhưng chân thì lại khác vì nếu đi giày vào chầu tức là mắc một trọng
tội: Khi vào yết kiến long nhan, không được đi giầy mang vớ, chỉ có vua và
một vài bà hậu, bà phi được phép riêng của vua mới đi hài; các hoàng tử
cũng phải theo luật ấy, trừ có hoàng thái tử là người sau này sẽ lên kế vị
được đi giầy trong cung hay khi ngài vi hành đi thăm đồng ruộng, nhưng
khi vào chầu phụ hoàng ngài cũng phải bỏ giày ra và đã có một tên quân
hầu múc nước để ngài rửa chân cho sạch thêm. Người ta còn nghiêm cấm
tất cả mọi người dù trời nóng bức đến thế nào, trước mặt vua cũng không
được dùng quạt; quạt giấu trong tay áo, tay nọ luồn kín vào ống tay áo kia
và chắp lên ngang ngực. Triều phụ và lối vào chầu vua ấy trông thật lạ
