lùng. Nhưng ta thấy dấu hiệu sự tùng phục và lòng tôn kính lúc họ mới đi
mấy bước đầu rồi phủ phục khi họ vào đại điện là chỗ vua ban chầu: Trước
nhất phải quỳ lễ bốn lễ đầu gối trái xuống trước, gối phải xuống sau, đầu
dập xuống đất. Bắt đầu từ cửa điện hay tự chỗ ta đứng: tính cho đúng để
đến khi làm lễ thứ tư thì ta đến đúng dưới chân vua. Xong rồi ta đứng dậy
và hai bàn tay chắp lại, ngón nọ vào ngón kia, giấu kín trong ống tay áo, ta
giơ tay lên ngang đầu rồi cúi nhẹ mình, ta chúc vua vạn tuế.
Nên biết là có năm lối chào khác nhau... Với vua thì nói: Tôi tấu đức vua
(Tôi tấu đúc Bua). Với chúa thì nói: Tôi... chúa? (Tôi doù ciua). Với các
vương thân quốc thích: Tôi... đức ông (Tôi thần đức oú).53 Với người trên
thì nói: Tôi trình (Toy cieng). Với kẻ ngang hàng thì: Tôi nói (Tôi N'oy).
Các quan đại thần tan chầu vội vàng rời cung điện và chạy rất mau về nhà.
Không làm như thế là trái phép. Các người cưỡi ngựa, cưỡi voi, qua trước
hoàng cung, cũng phải xuống đi đất. Đàn bà không phải theo những nghi
tắc này, nhưng khi gặp kẻ hàng trên phải chào, thì họ dừng lại và ngồi sụp
xuống đất; xong rồi họ chắp hai tay lại và cúi mình lễ, chân chạm đất năm
lần; có khi nói chuyện với nhau họ cũng ngồi như thế trên chiếu, vì ở (Bắc
kỳ) không có ghế chỉ dùng chiếu trải trên đất. Tại các nhà quan, có một
chiếc sập cao chừng một thước trên trải chiếu, không có thảm, dùng để ngồi
nói chuyện. Tiếp người ngang hàng thì họ mời cùng ngồi trên chiếc sập;
tiếp thuộc hạ, họ cho ngồi xuống chiếu cặp đỏ thấp hơn bực; còn như kẻ
thường thường thì cho ngồi chiếu đơn; bọn cùng đinh thì phải ngồi sệp
xuống chỗ đất không trải chiếu. Khi đi chơi họ không bàn công chuyện làm
ăn; chỉ khi ngồi hay lúc đứng hai tay không nhúc nhích họ mới bàn đến
công việc thôi; các cố đạo cũng bắt chước cho nên lúc giảng kinh, mình
không cử động, tay không đưa đẩy nhưng chắp vào tay áo đưa lên ngang
ngực, chỉ có miệng lưỡi là mấp máy thôi. Họ ngạc nhiên khi thấy người Âu
châu đi lại luôn và hỏi tôi duyên cớ ấy. Tôi trả lời họ rằng chúng ta bắt
chước mặt trời vận chuyển luôn luôn và nước biển luôn luôn chuyển động
để được trong vì nếu đứng yên thì nước biển thối hỏng mất.
