Với Hoàng Xuân Hãn, Nhất Linh bảo anh làm chính trị tôi làm văn hoá
thôi. Sau đó, chính Hoàng Xuân Hãn về với văn hoá mà Nhất Linh lại dây
dưa dính mãi vào chính trị. Với con, Nhất Linh bảo ông khổ nhất là lúc làm
bộ trưởng. Sau đó cái khổ nhất lại đến với ông lúc ông đứng ngoài chính
quyền, không còn giữ một chức vụ gì cả. Khổ nhất hẳn là việc tự huỷ mình.
Văn nghệ với chính trị là hai yếu tố chính trong đời Nhất Linh. Ngày 7-7-
1963, vào khoảng 4 giờ chiều ông uống thuốc độc thì 11 giờ trưa trong lúc
cha con trò chuyện lần sau cùng, Nguyễn Tường Thiết (không biết đến ý
định quyết liệt của cha) đã gợi ý ông viết hồi ký; ông bảo chuyện ấy ông có
nghĩ tới hồi 1958 ở Đà Lạt: "Cậu dự tính viết ba quyển: cuộc đời làm báo
và viết văn của Nhất Linh, cuộc đời làm cách mạng của Nguyễn Tường
Tam và quyển thứ ba cậu viết về hoa phong lan. Nhưng về đây cậu bận vì
tờ Văn Hoá Ngày Nay nên chỉ viết được cuốn Viết và đọc tiểu thuyết, sau
đó lại dính vào những rắc rối chính trị, không có tâm đâu mà viết. (...)
Chuyện chính trị nhiều khi cái không khí nó bắt buộc mình phải tham gia,
như cái tình trạng hồi Pháp thuộc, lúc đó, nếu cậu không đứng ra làm việc
nước thì trong lòng áy náy chẳng làm được chuyện gì khác. Nhiều khi
người ta bị đẩy tới guồng máy hoạt động một cách rất giản dị không ngờ,
rồi như những bánh xe ăn khớp nhau, họ bị đẩy dần vào vòng trách nhiệm.
Ngay cả hồi chơi hoa phong lan ở Đà Lạt, cậu vẫn thấy mình không thể
đứng ngoài vòng trách nhiệm ấy, nên phải về hoạt động lại ở Sài Gòn.
Chính vì thế làm chính trị lúc tiến thì dễ lúc rút thì khó"
.
Cách cái chết năm tiếng đồng hồ, Nhất Linh tóm tắt đời mình vào ba việc,
trong đó phong lan là cái chơi, hai việc kia là cái làm: văn chương và chính
trị. Một bên là niềm vui, một bên là nỗi khổ. Một bên muốn tiếp tục mà
không được, một bên muốn rút lui lại không khỏi. Một bên đưa tới bộ Xóm
Cầu Mới, một bên đưa tới bộ Giòng sông Thanh Thuỷ, hai tác phẩm cuối
cùng của ông.
Xin trở lại mấy trang bản thảo.
Năm 1958, khi cho đăng Xóm Cầu Mới trên báo, tác giả viết "Mấy lời nói
đầu", trong đó có câu: "Cứ đọc những truyện dài trên kia, các bạn cũng đã
