Sự thực máy nó cuốn ông cách nào? Tôi nghĩ những lời ông thốt ra với con
sát kề cái chết của mình là những lời tâm can, rất mực chân thành: "Như cái
tình trạng hồi Pháp thuộc, lúc đó, nếu cậu không đứng ra làm việc nước thì
trong lòng áy náy chẳng làm được chuyện gì khác." Rồi máy nó cuốn vào,
vì sao mà ông không rút mình ra được? "Ngay cả hồi chơi hoa phong lan ở
Đà Lạt, cậu vẫn thấy mình không thể đứng ngoài vòng trách nhiệm ấy, nên
phải về hoạt động lại..." Nói cách khác, ấy cũng tại vì lòng ông lại "áy
náy".
Trong đời Nhất Linh đã xẩy ra nhiều chuyện phù hợp với những lời thốt ra
cuối đời ấy. Chẳng hạn chuyện ông thi vào trường Mỹ thuật, đậu đầu, mà
học chẳng bao lâu lại bỏ học vẽ. Ba chục năm sau, Nguyễn Ngu Í hỏi lý do,
Nhất Linh cho biết vì khi mang giá, cọ, màu về quê, thấy đời sống thôn quê
khổ quá, tối tăm quá, cần phải làm gì giúp họ. Giá, cọ, mầu không giúp
kiến hiệu bằng báo chí. Ấy là áy náy chứ còn gì nữa
Lại chẳng hạn những tiếng khóc đêm đêm trong phòng riêng tại nhà người
anh, tiếng khóc một chiều trước mặt Vũ Khắc Khoan... Ấy cũng do áy náy
thôi. Còn vượt xa hơn sự áy náy.
Nhất Linh không thể không làm cái này, không thể rút lui khỏi việc kia, là
do lòng ông cả, do cái tâm của ông cả. E không vì máy móc nào. Trong
hoàn cảnh Pháp thuộc ông không đành lòng vui với cái vẽ cái viết; nhưng
đâu phải xung quanh ông ai nấy đều bị máy nó hút cả? Hoạt động đã suy
nhược người ra, đã lâm bệnh, mà ông không thể tự tách ra ngoài vòng trách
nhiệm; nhưng đâu phải bấy giờ thiếu kẻ trùm chăn kín mít "cao thượng"
quá trời, hay lánh ra nước ngoài thần trí thảnh thơi quá cỡ.
Ở Nhất Linh, chẳng qua cái tâm nó gây luỵ cho cái tài. Chính ông hại ông,
gỡ sao cho khỏi.
Một lần nọ tôi có dịp biết câu chuyện đã xảy ra cho anh Nguyễn Tường
Thiết cách đây khoảng bốn mươi năm. Anh thi tú tài, vào khẩu vấn, môn
Việt văn. Ông giáo sư xem thẻ học sinh, cho anh thí sinh họ Nguyễn Tường
được chọn nói về tiểu sử một trong các nhà văn của Tự Lực Văn Đoàn. Bạn
tôi chọn ngay Nhất Linh. Rồi anh tịt luôn, không nói được câu nào. Nói
