Nếu anh muốn thuyết phục cho người chấp phận chiến tranh rằng chiến
tranh là khủng khiếp thì chớ bảo anh ta là dã man: hãy tìm hiểu anh ta trước
khi phán xét.
Xem trường hợp người sĩ quan miền Nam, hồi cuộc chiến Rif
, chỉ huy
một đồn tiền tiêu nằm lọt giữa hai quả núi toàn quân phiến loạn. Một đêm,
những nhà thương thuyết núi phía Tây xuống thăm đồn. Lễ nghi là phải có
tiệc trà, giữa lúc đó nổ ra cuộc bắn nhau. Các bộ lạc núi phía Đông tấn công
đồn. Khi viên đại úy mời các nhà thương thuyết ra ngoài để tổ chức chiến
đấu, thì các nhà thương thuyết đối địch này nói: “Hôm nay chúng tôi là
khách của anh. Thượng Đế không cho phép chúng tôi bỏ anh…” Thế là họ
ở lại với lính đồn, cứu được đồn, xong trèo lại lên cái tổ phượng hoàng của
mình.
Nhưng hôm trước khi đến lượt họ chuẩn bị chiếm chính cái đồn ấy, họ đã
phái sứ giả tới nói với viên quan ba:
“Đêm hôm ấy, bọn ta đã giúp anh…”
“Vâng…”
“Bọn ta đã vì anh bắn mất ba trăm viên đạn…”
“Vâng.”
“Thế thì, phải trả lại cho ta ba trăm viên đạn ấy, đó là lẽ công bằng.”
Và thế là, Chúa tôi, viên quan ba không thể khai thác được một lợi thế
đáng lẽ anh ta khai thác được với sự hào hoa phong nhã của các nhà thương
thuyết. Anh ta trả lại những viên đạn, với những viên đạn ấy người ta dùng
để chống lại anh.
Chân lý đối với con người, ấy là cái làm cho anh thành một con người.
Khi một người nào đã hiểu điều đáng tôn trọng đó trong các mối giao hảo,
đã hiểu điều trung thực đó trong cuộc chơi, người này dành cho người kia
một trọng thị khích lệ sự sống, khi anh so sánh với cái cao quý anh có thể
đạt tới đó với cái bộ điệu vui vẻ giả vờ của kẻ mị dân vỗ bùm bụp lên vai
người Ả Rập bảo thương yêu người Ả Rập, làm cho người ta sướng lắm
nhưng đồng thời lại làm nhục người ta, thì người đó, nếu ta lý sự phản bác
