4.
Thay đổi và chuyển hoá rất khác xa nhau. Chỉ một việc thay đổi
suông thôi không đưa tới đâu cả. Ta có thể tập luyện để được thích
ứng một cách hời hợt bề ngoài, để tuân rập phụ họa khéo léo với
những hoàn cảnh khác nhau, với những trường hợp cơ duyên, với
những trói buộc nội tâm và ngoại cảnh; nhưng sự chuyển hoá đòi
hỏi một tâm trạng khác hẳn. Hôm nay tôi xin vạch rõ chỗ dị biệt đó.
Thay đổi là biến chế và canh cải, đó là thay một sự thể này bằng
một sự thể khác. Mọi cuộc thay đổi đều ngụ ý có một hành vi của ý
chí, hoặc có tính cách hữu thức hoặc vô thức. Khi nhìn thấy sự hỗn
loạn, sự đói kém, sự áp bức, sự khốn khổ cùng cực, sự đói kém, sự
áp bức, sự khốn khổ cùng cực của toàn cõi Á châu hậu tiến, tất
nhiên ta thấy cần phải có một cuộc thay đổi tận căn để có tính cách
cách mệnh, chẳng những về mặt vật chất hay kinh tế, mà cả về mặt
tâm lý nữa: một cuộc thay đổi ở mọi giai tầng của bản thể chúng ta,
ở ngoại cảnh cũng như ở nội tâm, khả dĩ cải thiện cuộc sống con
người. Điều ấy là dĩ nhiên cả những kẻ, dù có óc bảo thủ nhất đời đi
nữa, cũng đồng ý như vậy. Nhưng tôi e rằng mặc dù có nhìn nhận
điểm này đi nữa, ta cũng không nhận thấy những gì ngụ hàm trong
đó. Ta có nhận thấy cho thâm sâu hơn rằng chỉ nội việc vá víu, nội
cái việc thay thế, nội cái việc canh cải, đều chỉ là giũa với mài cho
bóng loáng, và thế, tức là chỉ lo nội cái việc thanh lọc thói tục qua loa
thôi? Tôi thiết tưởng chúng ta cần nền nhận hiểu thâm sâu vào nội
dung ý nghĩa tiềm tàng của việc chúng ta lo chế biến thay đổi, trước
khi xem xét sự chuyển hoá hiểu theo ý nghĩa của tôi.
Tuy các cuộc chế biến ấy đành là cần thiết, nhưng theo tôi, chúng
chỉ luôn luôn toàn là có tính cách ngoài mặt phơn phớt đấy thôi.
Toàn là những việc do dục vọng hay ý chí phát động, toàn là những
sáng kiến hướng vào một chỗ nhất định, hướng vào một lối xử sự
và một hành vi rất cố định. Tất nhiên là mọi thay đổi nào được phát
động một cách hữu ý hẳn nhiên đều gồm một dụng ý, dụng ý này có
