dư luận quần chúng. Cũng nên nói thêm rằng những biện pháp cưỡng chế
bên ngoài tác động hết sức yếu ớt trong lĩnh vực tổ chức sự lao động thể
lực.
Giả sử có ít kinh nghiệm hơn thi người ta sẽ tự an ủi bằng những ý nghĩ như
thế này: bọn trẻ không quen lao động thể lực, chúng không “khéo tay”
không biết làm việc và không có cái tập quán làm theo cùng một nhịp độ
với các bạn chúng; chúng thiếu sự kiêu hãnh trong lao động nọ, bao giờ nó
cũng là nét đặc thù của con người tập thể; hết thảy những cái đó không thể
nào hình thành một sớm một chiều, và cần phải có thì giờ mới được. Khốn
nỗi tôi lại không thể nào tự an ủi như thế. Về điểm này, có một quy luật mà
tôi biết rất rõ mách bảo tôi rằng: trong lĩnh vực sư phạm không làm gì có
những quan hệ tùy thuộc giản đơn, và ở đó, ít hơn hết thảy bất cứ nơi nào
khác, không thể nào chấp nhận cái công thức tam đoạn luận và cái lối diễn
dịch ngắn gọn được.
Cứ như tình hình mọi sự hồi tháng năm ở Kuriajê, thì sự tiến triển chậm
chạp từng bước của nỗ lực lao động đe dọa in vào phong cách làm việc
chung những hình thức tồi tệ nhất và lắm tiêu ma mất cái kiểu cách dẻo dai
nhanh chóng và chính xác trong lao động, vốn dĩ là kiểu cách riêng của các
trại viên Gorki.
Lĩnh vực của phong cách và các điệu xưa nay vẫn không được “lý luận” sư
phạm biết đến, vậy mà đó chính lại là phần quan trọng nhất và chủ yếu nhất
của giáo dục tập thể. Phong cách là một cái gì tế nhị nhất và cũng mau hư
hỏng nhất. Phải nâng niu nó, trông nom nó hàng ngày, nó đòi hỏi sự ân cần
săn sóc chu đáo nhất, như một bồn hoa vậy. Phong cách được tạo nên rất
chậm chạp, vì không thể nào quan niệm được nó nếu không có sự tích lũy
những truyền thống, nghĩa là những nguyên tắc và thói quen đã tập thành
không phải do ý thức thuần túy nữa, mà do sự tôn trọng có ý thức đối với
kinh nghiệm của những thế hệ cũ và cái uy tín lớn lao của cả một tập thể đã
có một khoảng thời gian tồn tại nào đấy. Sự thất bại của nhiều trại nhi đồng
là ở chỗ các trại đó đã không tạo được cho mình một phong cách riêng, ở
đấy đã không hình thành được những tập quán và truyền thống, và nếu
