Có ruộng đồng, có bãi chăn nuôi như vậy tức là làng mạc phải ở quanh
quất không xa. Và kia là xóm làng, cheo leo trên một bờ sông thẳng dứng,
nước vỗ mòn dần. Đây không còn là một nơi tạm trú của những người đi săn
nữa. Không phải là những túp lều dựng bằng những cọc gỗ và cành cây đan
mắt cáo, mà đã thấy xuất hiện những ngôi nhà thực sự, làm bằng cả những
thân cây gỗ để nguyên không cưa xẻ, hai mái che hẳn hoi, vách trát bằng đất
sét. Trên cửa ra vào, về phía trước một chút, người ta gác một cây gỗ có khắc
hình một đầu bò đực có sừng dài. Bò là thần giữ nhà của người nguyên thủy.
Quanh làng có hàng rào cao ngất và thành lũy bằng đất bao bọc.
Xung quanh các ngôi nhà, lũ trẻ con nô nghịch; từng đàn lợn mẹ, lợn con
ngâm mình trong bùn. Qua cánh cửa mở, thấy lửa cháy trong bếp. Một bà già
lúi húi nấu ăn với những dụng cụ bằng đất sét, bên cạnh la liệt những bát đĩa
bằng gỗ.
Bây giờ ta hãy ra khỏi làng và đi về phía bờ sông. Một cái thuyền độc
mộc nổi bập bềnh gần bờ. Chúng ta xuống thuyền, chèo ngược dòng lên tận
hồ, nơi con sông bắt nguồn. Tới đây ta thấy một cái làng khác, không giống
cái làng ban nãy. Một đằng thì dựng trên bờ sông cao chót vót, một đằng thì
dựng ngay trên mặt hồ, nước bao vây tứ phía.
Đó là một cái làng trên hồ. Muốn xây đựng một cái làng như vậy, trước
hết người ta đóng xuống đáy hồ một loạt cọc, đầu thò lên là là mặt nước. Bên
trên lớp cọc đó, một lớp thân cây đặt nằm ngang làm thành một cái sàn, trên
đó dựng nhà. Những cái cầu nhỏ cũng bằng gỗ, nối liền hòn đảo nhân tạo đó
với bờ. Lưới và các dụng cụ đánh cá treo la liệt ở tường các nhà. Chắc hẳn là
hồ lắm cá. Nhưng không phải là dân làng ở đây chỉ sống bằng nghề cá mà
thôi! Giữa các ngôi nhà ở, có những cái nhà xây tròn, mái nhọn, tường bằng
tre nửa đan kín: đó là những vựa chứa thóc. Bên cạnh là những chuồng bò.
Cái làng tả ở trên đã mất đi từ mấy ngàn năm nay. Bây giờ nước hồ phủ
kín cả vùng. Làm thế nào để tìm được những dấu vết của những ngôi nhà
dưới đáy hồ? Do sự tình cờ mà người ta đã khám phá ra nó sau bao nhiêu thế
kỷ nằm sâu kín dưới nước hồ.
