họ cũng đã hiểu ông rất rõ, chính ông là người tổ chức toàn bộ cuộc khởi
nghĩa này, và họ gọi ông là Tổng thống, không thể có người nào khác.
Và Maximo Gomez không thích việc Marti được gọi là Tổng thống?
Không, không phải như vậy đâu. Tổng tư lệnh quân khởi nghĩa,
Maximo Gomez, một người gDominica, là một lãnh tụ xuất sắc, một con
người cao thượng và có tinh thần kỷ luật rất cao, nhưng tính ông cũng nóng
như lửa. Marti có viết trong nhật ký của mình rằng Maximo đã nói thẳng
“Không đời nào tôi gọi cậu ta là Tổng thống” - cứ như thể gọi như vậy sẽ
tổn hại đến danh tiếng của ông - “Tôi không chấp nhận việc đó đâu. Chừng
nào tôi còn sống, sẽ không có chuyện Marti là Tổng thống”. Tôi không nhớ
chính xác, nhưng tinh thần thì đúng là như vậy, đó là cách nhớ vấn đề của
tôi. Nhưng Gomez còn nói rằng ông nói vậy không phải vì ông không đánh
giá cao vai trò và ảnh hưởng của Marti trên cương vị Tổng thống nước
Cộng hòa Cuba kháng chiến, mà là bởi vì giữa lúc chiến sự căng thẳng như
vậy thì chức vụ Tổng thống chỉ là một điều phi thực tế, thậm chí còn không
chỗ nào cố định mà thiết lập bộ máy của Chính phủ nữa là. Nhưng rõ ràng
là ông coi Marti như một người có ảnh hưởng rất lớn tới mình.
Sau đỏ là cái ngày định mệnh trong tháng 5 năm 1895, khi đột nhiên
trận bất ngờ đó diễn ra. Marti được lệnh ở lại phía sau cùng một người lính
cần vụ, một thanh niên tên là Angel de la Guardia. Nhưng Marti không
chịu, ông gọi người lính cần vụ lại và bảo, “Này chàng trai, tấn công thôi!”,
rồi ông thúc ngựa lao về phía quân Tây Ban Nha rất mạnh đang đóng trong
một trang trại gia súc. Ông hy sinh ngay sau đó.
Chính de la Guardia là người kể lại câu chuyện này, trong một cuốn
hồi ký cực kỳ giá trị xuất bản sau chiến tranh. Những chi tiết và sư kiện dẫn
tới cái chết của ông được chúng ta biết đến qua những gì chính Marti viết
trong nhật ký và những gì do người lính cần vụ khi ấy de la Guardia, kể lại,
người tận mặt chứng kiến Marti hy sinh. Trước khi tham gia vào trận đánh,
Marti vẫn còn viết nhật ký, và viết nháp một lá thư gửi Manuel Mercado,
một người Mêhicô từng là bạn thân của ông trong nhiều năm
[117]
. Trong
lá thư dang dở này, Marti đã thừa nhận, “Giờ đây ngày nào tôi cũng đứng
