chính hắn phải tự coi hắn là một con chuột nhắt chứ không phải một
con người. Cho dù là một con chuột nhắt có ý thức rất sáng suốt
chăng nữa thì nó vẫn chỉ là con chuột nhắt, huống hồ kẻ kia mới là
một con người, và, do đó, vân vân và vân vân… Nhưng điều đáng
nói hơn cả là chính hắn, vâng chính hắn, lại tự coi mình là một con
chuột nhắt, trong khi chẳng ai bắt hắn phải tự thú như vậy cả. Và đó
mới là điều mấu chốt nhất.
Bây giờ ta thử ngắm xem chàng chuột nhắt này trong lúc hành
động xem sao. Giả thử chàng cũng đã bị xúc phạm (mà hầu như lúc
nào chàng ta cũng bị xúc phạm) và cũng muốn trả thù. Nỗi hận thù
chất chứa trong lòng chàng có khi còn lớn hơn cả trong l'homme de la
nature et de la vérité
. Cái ý định hèn hạ muốn lấy oán trả oán trong
con người chàng có thể còn nung nấu hơn cả trong l'homme de la
nature et de la vérité, bởi l'homme de la nature et de la vérité do cái ngu
đần bẩm sinh của hắn, coi việc trả thù chẳng qua chỉ là một hành
động vô cùng chính đáng, trong khi chàng chuột nhắt kia, do cái ý
thức quá sáng suốt, lại phủ nhận sự công bằng đó. Nghĩa là cuối
cùng ta đi tới bản chất của vấn đề, bản chất của hành động báo thù
đó. Ngoài sự đê tiện ban đầu, chàng chuột nhắt bất hạnh của chúng
ta đã kịp bao bọc chung quanh mình bao nhiêu cái đê tiện khác dưới
hình thức những hoài nghi, những do dự, từ hoài nghi đầu tiên kéo
theo không biết bao nhiêu hoài nghi khác chưa được giải đáp, đến
mức vô hình trung xung quanh chàng đã hình thành nên một đống
bùn nhơ định mệnh nào đó, đúng bùn nhơ hợp thành từ những do
dự, hồ nghi, và sau hết, bằng tất cả những bãi đờm mà những con
người thật thà, chất phác, những con người hành động đã nhổ lên
mặt chàng, những kẻ ngạo mạn đứng xung quanh chàng như những
quan tòa và những nhà độc tài, lớn tiếng cười chế nhạo chàng.
Cố nhiên đến lúc ấy thì chàng chẳng còn biết làm gì hơn là cười
khẩy giả vờ khinh bỉ, sự khinh bỉ mà chính chàng cũng chưa chắc đã
tin, rồi xấu hổ cúp đuôi chui vào cái hang của mình. Ở đó, trong cái
hang hôi hám bẩn thỉu ấy, chàng chuột nhắt bị người ta chế nhạo và
