nhất hoá chính sách của họ với công lý. Họ nói với tôi bằng một giọng cha
chú và như muốn đưa tay ra che chở sự non nớt và sự thiếu kinh nghiệm
của tôi. Trong tất cả những người tôi đã gặp, chỉ có họ là vô hy vọng hơn
cả. Họ tin tưởng tuyệt đối rằng cách cư xử của họ là phải. Không còn phải
bàn cãi lôi thôi gì về việc này hết. Họ tin chắc rằng chính tay họ cứu vớt xã
hội, chính tay họ làm ra hạnh phúc cho mọi người trong xã hội. Họ vẽ một
bức tranh thống thiết về những đau khổ mà theo họ đáng lẽ ra giai cấp công
nhân phải chịu nếu không được họ cho công ăn việc làm. Những công ăn
việc làm ấy, chính họ và chỉ có họ, do khôn ngoan sáng suốt, đã tạo ra cho
xã hội.
Vừa gặp hai ông chủ đó về, tôi gặp luôn Ernest. Tôi kể lại cho anh
nghe kinh nghiệm của tôi. Anh nhìn tôi hài lòng lắm và bảo:
- Hay quá! Cô đã bắt đầu tìm ra chân lý. Cô đã dựa vào kinh nghiệm
bản thân để suy diễn ra thành những nhận xét chung. Đúng lắm. Trong cái
bộ máy công nghiệp, chẳng ai là người tự do, trừ nhà đại tư bản mà ngay
hắn ta nữa cũng không tự do đâu. Cô xem đấy, các ông chủ hoàn toàn tin
chắc rằng bất cứ làm một việc gì, họ cũng đều đúng, đều phải cả. Đó cũng
là điều thậm vô lý trong tất cả cái trạng huống này. Họ bị cái bản chất người
của họ trói lại đến nỗi không thể làm một việc gì hết nếu không tin chắc
rằng làm như thế là đúng. Họ cần phải có một cái gì để thông qua, để thừa
nhận những hành vi của họ.
“Khi nào muốn làm một việc gì – cố nhiên là việc kinh doanh – họ phải
đợi đến lúc trong óc nảy ra một thứ quan niệm gì đó, có tính chất tôn giáo,
hay đạo đức, hay khoa học, hay triết học, chứng minh rằng việc họ làm là
đúng. Thế là họ hăm hở thực hiện mà không biết rằng chỗ yếu của tâm hồn
con người là: dục vọng sinh ra tư tưởng. Bất cứ làm việc gì, họ cũng tìm ra
được một lời phê chuẩn việc đó là tốt. Họ là những kẻ nguỵ biện nông cạn.
Họ là những kẻ đạo đức giả. Thậm chí họ thấy cả cách làm điều ác để nảy
ra điều thiện. Một trong những điều tưởng tượng rất khôi hài và có tính chất
định lý mà họ đã nặn ra là họ khôn ngoan hơn, hữu ích hơn tất cả những
người khác trong xã hội. Chính từ đó xuất phát ra lời phê chuẩn rằng họ có
quyền quản lý bánh mì và bơ của tất cả những người khác trong xã hội. Họ
