Anh so sánh và buộc tội tôi đã hành động không khác gì Kant. Tôi nhận tội,
nhưng vẫn cho hành vi đó là rất duy lí. Anh thấy thế chỉ càng thêm ghì chặt
tôi vào lòng và cười như một người yêu Thượng đế hết sức thật lòng. Tôi
thường không công nhận rằng di truyền và hoàn cảnh có thể cắt nghĩa được
tính độc đáo và thiên tài của anh cũng như tôi không công nhận rằng những
ngón tay mò mẫm lạnh lùng của khoa học có thể một ngày kia nắm được để
phân tích và xếp loại cái bản chất lập lờ như ma trơi nó nấp ngay trong thực
thể của cuộc sống.
Tôi cho rằng không gian là hiện hình của Chúa và linh hồn là một hình
chiếu của tính tình Chúa, và khi Ernest gọi tôi là nhà siêu hình học dịu hiền
của anh thì tôi gọi anh là nhà duy vật bất tử của tôi. Và chúng tôi yêu nhau,
và chúng tôi sung sướng, và tôi tha thứ cho anh là người duy vật, vì cái sự
nghiệp lớn lao anh đang tiến hành trong xã hội mà không một chút cầu lợi
cả về tinh thần, và vì tính khiêm tốn đến cực độ của anh nó ngăn không cho
anh kiêu hãnh và không cho anh có ý thức về bản thân anh cũng như về tâm
hồn cao cả của anh.
Nhưng anh vẫn kiêu hãnh như thường. Đã là một con đại bàng như anh
thì không kiêu hãnh làm sao được? Anh lập luận rằng một con người trần
phàm nhỏ bé mà cảm thấy mình giống Thượng đế như vậy còn đẹp hơn là
Thượng đế cảm thấy mình giống Thượng đế. Cho nên anh rất hài lòng thấy
mình sẽ chết như tất cả mọi người. Anh thích đọc một đoạn thơ. Anh chưa
bao giờ được xem hết cả bài, mà anh tìm mãi cũng không biết tác giả là ai.
Tôi chép lại đoạn thơ đó ra đây, không phải chỉ vì anh yêu nó, mà bởi vì nó
thâu tóm được cái nghịch cảnh của anh: thâu tóm được tâm hồn anh và quan
niệm của anh về tâm hồn mình. Có lí nào một người đã từng đọc bài thơ
dưới đây với tất cả tấm lòng bồng bột sôi nổi, nồng cháy lại vẫn chỉ là một
hạt bụi dễ huỷ diệt, một chút sinh lực như phù du, một hình hài ngắn ngủi?
Đoạn thơ đó như sau:
Vui tiếp niềm vui, và thêm, thêm nữa
Quyền đó của tôi từ lúc ra đời
Tôi ngợi ca tháng ngày tôi bất tuyệt
Vang tận bờ dương thế xa xôi
Dù phải chịu trăm nghìn lần cái chết
