gia theo tôn giáo đó, tất cả thế giới được xem như kẻ ngoại đạo, xa lạ và
man rợ; bổn phận và quyền của con người chỉ được nới rộng đến các bàn
thờ của tôn giáo đó mà thôi. Đây là hình thức tôn giáo của các dân tộc thời
nguyên thủy mà ta có thể coi như một hình thức luật pháp dân sự hoặc luật
pháp được quy định thành văn bản.
Có một tôn giáo thứ ba lạ lùng hơn, ban bố cho con người hai nền luật
pháp, hai nhà lãnh tụ và hai quốc gia; tôn giáo này bắt con người tuân theo
những bổn phận trái ngược nhau, và làm cho họ không thể trung thành với
tôn giáo và bổn phận công dân của mình. Đó là tôn giáo của các vị Lạt Ma,
của dân Nhật Bản và của Thiên Chúa giáo La Mã mà ta có thể gọi là tôn
giáo của các giáo sĩ. Nó đưa đến một thứ thần quyền hỗn hợp, chống xã
hội, không có tên gọi.
Về khía cạnh chính trị, cả ba tôn giáo đó đều có những nhược điểm riêng.
Tôn giáo thứ ba rõ ràng là tệ hại đến nỗi ta không nên phí thì giờ để chứng
minh điều đó. Tất cả những điều gì phá hoại sự đoàn kết xã hội đều không
có giá trị; tất cả những định chế làm cho con người tự mâu thuẫn với chính
mình đều không có giá trị.
Tôn giáo thứ hai có điều tốt là nó hợp nhất sự thờ cúng thần linh với lòng
yêu chuộng luật pháp và khi biến quốc gia trở thành đối tượng sùng bái của
các công dân; tôn giáo này dạy cho họ rằng phục vụ quốc gia là phục vụ
đấng thần linh bảo hộ quốc gia. Đó là một loại cai trị bằng thần quyền trong
đó có thể không có vị giáo chủ mà chỉ có người cai trị, và không có giáo sĩ
ngoại trừ các quan chức. Chết vì tổ quốc trở nên tử vì đạo; xâm phạm vào
luật pháp là bất kính đối với thần linh; và đưa một tội nhân ra chịu sự
nguyền rủa của công chúng là đưa kẻ đó ra hứng chịu sự giận dữ của thần
thánh: Sacer estod.
Mặt khác, tôn giáo đó có hại vì nó được xây dựng trên dối trá và sai lầm;
nó lừa dối người ta, làm cho người ta thành nhẹ dạ, mê tín và làm chìm
đắm sự thờ phụng thần linh trong những nghi lễ rỗng tuếch. Tôn giáo này
