Như vậy, trong cuốn sách này mặc dù đã lướt khá nhanh, nhưng
chúng tôi đã thử khái quát lịch sử tôn giáo của Nhật Bản theo một sợi
dây là cổ tầng để lần bước từ thời cổ đại đến thời hiện đại. Xin
được tổng kết lại ở đây.
Xuất phát điểm của cuốn sách này là quan điểm về cổ tầng,
thứ được hình thành trong quá trình phát triển lịch sử mà không phải
là sản phẩm của lối tư duy riêng ở Nhật Bản xuyên suốt lịch sử kể từ
thời tiền sử. Điều chúng ta có thể tầm cứu trên các thư tịch cổ chỉ
là từ khoảng cuối thế kỷ VII hoặc đầu thế kỷ VIII trở về sau. Vào
thời kỳ này, với vai trò trung tâm của Thiên hoàng, chế độ luật lệnh
được hoàn thiện, Phật giáo cũng phát triển mạnh mẽ. Trong bối cảnh
đó, thần thoại và lịch sử đã được hình thành thông qua các bộ sử như
Cổ sự ký hay Nhật Bản thư kỷ.
Sau đó, từ thời cổ đại đến thời trung thế, tôn giáo đã phát triển
dưới hình thức chính là phức hợp giữa Thần đạo và Phật giáo. Điều
này thường được gọi bằng một từ khái quát là Thần Phật tập hợp,
nhưng trên thực tế cũng có phong trào Thần kỳ bất bái trong giới
Phật giáo và ngược lại trong giới Thần đạo lại có phong trào Thần
Phật cách ly, nghĩa là hai tôn giáo không hỗn dung với nhau một cách
đơn thuần. Trong đó, Thần đạo vừa chịu ảnh hưởng lớn từ Phật giáo
vừa hình thành nên hệ lý luận riêng của mình. Việc các tôn giáo bản
địa nhận sựảnh hưởng từ Phật giáo và tự mình tái cấu trúc lại là hiện
tượng có thể thấy rộng khắp ở các nước châu Á như Hindu giáo của
Ấn Độ, Đạo giáo của Trung Quốc, Bôn giáo của Tây Tạng.
Việc “phát hiện” ra cổ tầng đã mang lại điều gì?
Sang thời cận đại, điều mà người ta khó ngờ tới là ảnh hưởng của
Thiên chúa giáo còn kéo dài cho đến tận sau này, nhưng có thể nói
đây là thời đại giao thoa giữa Thần-Phật-Nho, trong đó có cả Nho
giáo với tư cách là hệ tư tưởng của giới võ sĩ. Trong bối cảnh khuynh
