đền thờ khác nhau thì ngôi đền này mặc dù chỉ hạn định lànhững
tử sĩ, nhưng việc tôn rất nhiều người dân thường, thậm chí cả
những người không đặc định được tên tuổi lên làm thần để thờ là
một ngoại lệ không thể thấy ở đền thờ nào khác. Ngày nay,
Yasukuni đã trở thành một điểm nóng về chính trị và quan hệ quốc
tế, nên chúng ta cần phải xem xét lại trên cơ sở đã suy nghĩ thấu
đáo về tính đặc thù với tư cách là một đền thờ Thần đạo của ngôi
đền này.
Trong Chương 10 tôi đã gọi quan hệ Thần Phật phân ly nhưng
vẫn phân chia trách nhiệm để cộng tồn là Thần Phật bổ hoàn,
nhưng điều này không chỉ thấy ở Thần đạo và Phật giáo. Hiện nay
lễ cưới được cử hành ở nhà thờ Ki-tô giáo là phổ biến nhất. Với ý
nghĩa đó thì không chỉ Thần Phật mà còn có thể gọi là Thể chế bổ
hoàn Thần Phật Ki. Về thế giới sau khi chết, hiện nay nhiều
người không nghĩ đến chốn cực lạc, chốn hoàng tuyền mà nghĩ
đến thiên đường. Chúng ta không để vội vàng mà khẳng định những
quan niệm tôn giáo mang tính chất cảm tính đó là xấu hay không
thuần khiết, mà phải nghĩ về tôn giáo với tư cách là thứ có thể
dung hợp nhiều dạng thức khác nhau.
Và trong rất nhiều dạng thức đó thì cổ tầng sẽ được gọi ra
bằng cách nào hay cổ tầng có được hình thành theo những dạng
thức mới hay không? Có thể nói, việc quay lại nhìn nhận những tích tụ
của lịch sử dài lâu để đoán định về tình hình tôn giáo hiện nay chính
là vấn đề lớn nhất đặt ra cho những người nghiên cứu lịch sử tôn
giáo.
