Tuy nhiên, ngay cả trong Phật giáo Nhật Bản hay Tín ngưỡng thờ
thần (Thần đạo), dù có thế tục hóa, thể chế hóa thì cũng không
nhất thiết đòi hỏi phải có niềm tin mạnh mẽ của mỗi cá nhân. Ở
đây không có lễ rửa tội cũng như sám hối. Như vậy thì sẽ không có từ
nào có thể dịch đúng với nghĩa của từ “tôn giáo”. Đặc biệt, trong
trường hợp của Thần đạo trước Thế chiến II, Thần đạo quốc gia
đã được quy định không phải là tôn giáo, nên sau chiến tranh dù có
đưa vào trong khái niệm “tôn giáo” thì vẫn có phần không ổn thỏa.
Vì thế, hiện tượng “vô tôn giáo” của người Nhật mới hay được đưa ra
thành vấn đề bàn luận như vậy.
Hơn nữa, Nho giáo (Nho học) thời Edo có thể liệt vào trong khái
niệm “tôn giáo” hay không cũng là một điều khó nói. Tâm học cũng
là một phái ở giữa tôn giáo và luân lý, nên nói một cách nghiêm ngặt
có lẽ khó có thể đưa vào phạm trù “tôn giáo”. Tuy nhiên, chúng ta sẽ
không thể nói về tôn giáo thời Edo nếu bỏ đi những tư tưởng này.
Tư tưởng thời Edo phát triển dựa vào trục tam giáo Thần-Phật-Nho,
nên không thể triển khai lý luận được nếu thiếu một góc trong tam
giác đó. Mà như vậy thì việc mở rộng khái niệm “tôn giáo” đến đâu
sẽ trở thành vấn đề cần xem xét.
Vậy thì chúng ta sẽ phải định hình khái niệm “tôn giáo” như thế
nào? Định nghĩa “tôn giáo” được coi là vấn đề lớn và số lượng định
nghĩa khác nhau được đưa ra tương đương với số lượng các nhà
nghiên cứu về vấn đề này. Có lẽ ở đây tôi có định nghĩa lại một
cách nghiêm ngặt thì cũng không có ý nghĩa nhiều. Duy chỉ có một
điều có thể nói đến, đó là “tôn giáo” liên quan đến những vấn
đề vượt qua khuôn khổ được xây dựng một cách hợp lý của thế giới.
Khoa học thì đương nhiên, cả luân lý cũng vậy, chừng nào còn đặt
quan hệ giữa con người với con người trong thế giới này làm đề tài
nghiên cứu thì sẽ chỉ phát triển trong đó và không liên hệ gì trực tiếp
với tôn giáo. Thế nhưng, khi vấp phải vấn đề không thể giải
