Một điều quan trọng nữa trong Thần đạo ngũ bộ kinh là coi
trọng tâm thế của con người trong khi dự lễ thờ thần và nhấn
mạnh về đức trong sáng, trung thực. Sau này, đây đã trở thành căn
bản trong lý luận Thần đạo. Trong cuốn Yamato Hime-no-mikoto
Seiki có viết: “Không xê dịch đồ ở bên phải sang bên trái, cũng
không xê dịch đồ ở bên trái sang bên phải. Thứ ở bên phải thì để
nguyên bên phải và ở bên trái thì để nguyên bên trái”, hoặc “Nguyên
thì để nguyên, bản thì để bản”. Nghĩa là người ta coi trọng việc tuân
theo Thần ý, không thêm bớt bằng hành vi của con người. Câu nói
này sau đó đã được trích dẫn nhiều trong các thư tịch Thần đạo và
được coi là cơ bản trong hệ thống lý luận của Thần đạo. Có một
điều đáng nói là, trong khi nhấn mạnh tâm thế của con người như
vậy thì cũng có những chỗ liên quan đến Phật giáo, đặc biệt là tư
tưởng Bản giác. “Thần” trong các thư tịch cổ của Trung Quốc vừa là
thánh thần ở vẻ ngoài, vừa có ý nghĩa là có khả năng siêu phàm về
mặt nội tâm bên trong. Trong lý luận Thần đạo thời Trung thế
người ta cũng phát huy sự chồng xếp trong ngoài này và kết nối
nội tâm đó với cội nguồn vũ trụ.
Sự hoàn thiện hệ thống lý luận Thần đạo
Từ cuối thời Kamakura đến thời Nam Bắc triều, hệ thống lý
luận Thần đạo đã được xây dựng một cách hoàn chỉnh. Người ta đã
hoàn thành được các trước tác lớn như Sơn gia yếu lược ký hay Khê
Lam thập diệp tập trong Thần đạo Sơn Vương, Lệ khí ký trong Thần
đạo Lưỡng bộ. Trong Thần đạo Ise thì nhiều nhà tư tưởng như
Watarai Ieyuki (Độ Hội Gia Hành), Jihen (Từ Biến), Kitabatake
Chikafusa liên tục xuất hiện và cho ra đời những trước tác mang tính
tổng hợp, hệ thống. Trào lưu này lắng xuống một thời gian và sang
đến hậu kỳ thời Muromachi thì chỉ có Yoshida Kanetomo (Cát Điền
Kiêm Câu) là tạo nên sự phát triển bằng việc lập nên phái Thần đạo
Duy nhất.
