suy tư và khát vọng có tính cách tôn giáo, chính trị, đạo đức. Bởi thế, tinh
thần tìm hiểu, thoát ly nảy sinh, kết quả là do kinh nghiệm tụ đọng lâu dài,
phức tạp, dẫn tới tìm hiểu có tính cách triết lý về lối sống của con người
trong hình thức lý thuyết về đạo đức và chính trị.
Phát triển tôn giáo cũng theo đường tương tự. Thoạt đầu hình thức thờ cúng
thiên nhiên, tôn giáo của người Hy-lạp phát triển thành quan niệm đa thần,
sáng tạo xã hội thần linh sống cuộc đời có tính cách lịch sử do hàng ngũ thi
sĩ tưởng tượng chung sống với hằng hà xa số thực thể siêu phàm. Trong địa
hạt này tinh thần suy tư và phê phán cũng ảnh hưởng, biến đổi tôn giáo
thành sức mạnh đạo đức và duy lý. Suy tư về tính tình và cư xử của thần
linh, như Homer miêu tả, cộng với ý thức tinh tế về đạo đức khai sinh quan
niệm trong sáng về núi Olympus: với đà tiến bộ của văn minh thần linh trở
thành đạo đức, Chúa tể (Zeus) quan niệm như thủ lĩnh cầm cân nảy mực
đạo đức điều khiển trật tự xã hội siêu phàm, bảo vệ lẽ phải trên trần gian và
thiên đình.
Trái lại, quan niệm siêu hình tìm thấy nhận thức trong lý thuyết về thần
linh, nguồn gốc cùng liên hệ của thần linh với thần linh, và thần linh với thế
giới. Bắt đầu suy ngẫm về huyền thoại truyền thống, con người tự hỏi thần
linh xuất hiện như thế nào; cung cách còn ấu trĩ, sử dụng huyền thoại lâu
đời như cơ sở suy cứu, con người muốn giải thích sự việc. Chứng tích cổ
nhất về phả hệ thần linh là cuốn Thần phả của Hesiod. Thuộc cùng loại văn
chương là thần phả của Pherecydes đảo Syros (540 TCN), và nguồn gốc vũ
trụ theo tôn phái Orpheus, tín ngưỡng căn cứ vào thần thống, có lẽ thế kỷ
VI TCN, song hình thức hiện tại có lẽ là thế kỷ I TCN. Theo Thần phổ của
Hesiod xuất hiện trước tiên là Chaos (hỗn mang), tiếp theo Gaia (trái đất),
rồi đến Eros (ái thần). Từ hỗn mang nảy sinh u minh (Erebos) và đêm
(Nux), u minh kết hợp với đêm sản sinh tinh khí (Ether) và ngày (Hemera).
Trái đất kết hợp với bầu trời (Uranos) hạ sinh biển cả, sông ngòi. Tình yêu
(Aphrodite) kết hợp với hạt giống của bầu trời sinh ra mưa từ bầu trời đổ
xuống gieo rắc sự sống, hạt giống nảy mầm sinh ra vạn vật trong thiên
