3. Thời kỳ Socrates kéo dài từ 430 đến 320 TCN là thời kỳ tái thiết. Bênh
vực nhận thức, Socrates ra sức chống lại thái độ hoài nghi mải miết tấn
công, đồng thời chứng tỏ nếu sử dụng phương pháp lô-gíc con người có thể
tiến tới sự thật. Ông cũng mở đường cho khoa đạo đức học khi tìm đủ cách
định nghĩa chân thiện. Plato và Aristotle thay nhau xây dựng nguyên tắc
nhận thức (luận lý học), phẩm hạnh (đạo đức học), và nhà nước (chính trị
học) trên nền móng sư phụ đã thiết lập. Hai người cũng khai triển siêu hình
học, và giải thích vũ trụ theo tâm trí, lý luận hoặc tinh thần. Bởi thế có thể
xác định triết học thời kỳ này là phê phán: nghiên cứu nguyên tắc nhận
thức; là duy lý: chấp nhận lý luận có khả năng truy lùng sự thật; là nhân
bản: tìm hiểu con người; là lý tưởng hoặc tinh thần: sử dụng trí năng như
nhân tố chủ yếu trong việc cắt nghĩa thực tại; là nhị nguyên: công nhận vật
chất là yếu tố thứ hai.
4. Thời kỳ cuối cùng kéo dài từ 320 đến 529 SCN mệnh danh thời kỳ hậu
Aristotle, năm đó Hoàng đế La-mã Justinian hạ lệnh đóng cửa các trường
phái triết học; pháp lệnh ghi: “Từ rày về sau không thần dân nào được phép
giảng dạy triết học hoặc giải thích luật lệ ở Athens”. Athens, Alexandria và
Roma chịu ảnh hưởng trực tiếp. Hai giai đoạn hiện hình: một đạo đức, một
thần học. (a) Câu hỏi nổi trội đối với Zeno (340-265), triết gia khắc kỷ, và
Epicurus (342-270), triết gia khoái lạc, là vấn đề luân lý. Con người cố gắng
nhằm mục đích gì? Triết phái khoái lạc nói tìm hạnh phúc; triết phái khắc
kỷ đáp sống đạo đức. Hai trường phái, một nghiêng về luận lý, một ngả về
siêu hình. Trường phái trên, vì ý thức như vậy sẽ thủ tiêu mê tín, ngu muội
và góp phần vào hạnh phúc; trường phái dưới, do hiểu biết như thế sẽ giáo
dục con người hiểu bổn phận như một phần trong vũ trụ hợp lý. Người theo
trường phái khoái lạc là thợ máy; người theo trường phái khắc kỷ là thầy tu,
vũ trụ là sự biểu hiện vô biên của lý tính toàn thiện. (b) Phong trào thần học
phát xuất từ Alexandria thành hình do triết học Hy-lạp tiếp xúc với tôn giáo
Đông phương. Theo thời gian, khi phát triển cao độ, phong trào tìm cách
giải thích thế giới như sản phẩm phát xuất từ Tạo-hóa siêu việt hoặc
Thượng-đế toàn năng vừa là nguồn cội vừa là mục tiêu của mọi thực thể.
