đặt con người đúng chỗ, trợ giúp con người nhìn sự việc trong quan hệ
đúng đắn, sứ giả hòa bình cầm cân nảy mực duy trì quân bình giữa cực hữu
và cực tả. Người đó xuất hiện trong Socrates (469-399), nhân vật vĩ đại,
hiếm có trong lịch sử tư tưởng Tây phương, và có lẽ cả Đông phương, cha
đẻ trí thức sinh ra chuỗi dài bầy con triết gia, tư tưởng và lý tưởng chế ngự
văn minh Tây phương hơn hai ngàn năm và còn tiếp tục ảnh hưởng tư duy
nhân loại đến ngày nay, không viết chữ nào để lại cho đời, song đời tưởng
nhớ khôn nguôi.
Cuộc đời Socrates dưới mắt người Tây phương đặt ra vấn đề tương tự cuộc
đời Giê-su bốn trăm năm sau dưới mắt tín đồ Ki-tô. Không có vụ xử nào,
trừ vụ xử Giê-su Ki-tô, gây ấn tượng day dứt trong tâm tư người Tây
phương như vụ xử Socrates. Hai vụ gần như tương tự. Không có tường
thuật đương thời, ngay cả ám chỉ ngắn ngủi. Không có biên bản, không có
hồ sơ tòa án. Không nghe tiếng biện lý khép tội. Người sau biết chuyện là
do môn sinh có cảm tình kể lại. Về tiểu sử người sau biết rất ít chi tiết,
những gì người sau biết đều là phỏng đoán, phần đúng thì ít, phần sai thì
nhiều, muốn dẫn chứng cần cân nhắc hết sức cẩn thận, bởi hầu hết chi tiết
đều do Plato cung cấp. Mặt khác, đừng quên Socrates chịu án tử hình là do
đa số bồi thẩm quyết định, hội đồng nghị án gồm 500 đàn ông thành quốc
bốc thăm lựa chọn. Đương nhiên dưới mắt họ lúc đó hình ảnh Socrates
không ngoạn mục như hình ảnh Socrates dưới mắt chúng ta bây giờ. Nhờ
Plato người sau có hình ảnh hầu như hiện thực và khả ái. Là đệ tử kính
trọng, quý mến sư phụ hơn ai hết, Plato biết và hiểu Socrates nhiều hơn
những người kết án ông. Làm sao phủ nhận Socrates là nhân vật chủ chốt
trong lịch sử triết học Tây phương? Trước khi bị cáo buộc và hành hình,
ông đã sống qua giai đoạn lịch sử Athens và Sparta trở thành đế quốc cường
thịnh, hai thành quốc xung đột, chiến tranh Peloponnesos kéo dài, lần thứ
nhất từ 460 đến 445, lần thứ hai từ 431 đến 404. Trong cuộc thư hùng lần
thứ hai, Athens đại bại, đế quốc tan rã, chế độ quả đầu Sparta nắm quyền
cai trị, thường gọi là Ba Mươi Bạo Chúa hay Nhóm Ba Mươi. Chế độ giới
hạn, kìm kẹp, kiểm soát gắt gao, công dân không được tự do như thời trước,
