trốn, đào thoát là phải lẽ và hợp lý. Nhưng gọi sự việc vừa kể là nguyên
nhân nghe quá ư phi lý! Nếu bảo không có xương, không có gân, không có
cơ, không có bộ phận khác làm nên cơ thể, bản nhân không thể làm những
gì bản nhân quyết định, nói thế có lẽ đúng. Trái lại, nếu bảo sự việc đó là
nguyên nhân những gì bản nhân làm, bản nhân chưa lựa chọn chiều hướng
tuyệt hảo, mặc dù hành động theo trí tuệ, là nói theo cách hết sức mơ hồ, vu
khoát. [b] Cách nói đó chỉ hàm ý con người không thể phân biệt nguyên
nhân thực sự với cái không có cái đó nguyên nhân sẽ không thể là nguyên
nhân. Đó là lý do đa số người đời làm, lần mò trong bóng tối mà bảo đó là
nguyên nhân, đặt tên cho nguyên nhân không thuộc về nguyên nhân. Bởi
thế người này bảo trái đất cuốn xoáy, đứng im do bầu trời nâng đỡ; người
kia bảo trái đất như chiếc nắp lớn, phẳng không khí ở dưới đỡ nâng. [c]
Nhưng cả hai chưa hề nghĩ tìm kiếm sức mạnh liên hệ tới sự việc này, sẵn
sàng là tuyệt hảo để sự vật là tuyệt hảo, và cả hai cũng không nghĩ sức
mạnh như thế có sức mạnh siêu phàm. Cả hai hy vọng rồi ra sẽ tìm thấy
người khổng lồ mạnh khỏe, sống lâu, bất tử có khả năng nắm giữ thế giới
với nhau, cả hai không lúc nào tin tưởng có cái thực sự tốt lành có khả năng
gắn bó, ràng buộc mọi vật với nhau. Phần riêng bản nhân sẽ vui hết sức nếu
trở thành đệ tử của bất kể người nào giảng giải cho biết hoạt động của loại
nguyên nhân đó. Nhưng bản nhân hoàn toàn thất bại vì không tự mình tìm
thấy hay học hỏi từ người khác. [d] Dẫu thế bản nhân chưa đến nỗi tuyệt
vọng hoàn toàn, Cebes ơi, quý hữu có muốn bản nhân miêu tả cho hay
phương thức thứ hai bản nhân tiến hành tìm kiếm nguyên nhân ra sao
không?
Thưa, tiện phu quả thật rất muốn nghe, Cebes đáp.
Ơ, sau đó, ông tiếp lời, khi đã mệt mỏi vì tìm hiểu sự vật, bản nhân thầm
nhủ phải cẩn thận tránh né kinh nghiệm của người quan sát trực tiếp mặt
trời khi nhật thực, vì trong số có người hỏng mắt nếu không quan sát mặt
trời phản chiếu trên mặt nước hoặc vật thể như thế. Ý nghĩ tương tự lướt
qua tâm trí, [e] bản nhân run sợ linh hồn sẽ hoàn toàn đui mù nếu bản nhân
