tiện thì ai cũng ghét, nhưng không lấy đạo mà làm cho khỏi, thì không bỏ
(Luận Ngữ: Lý nhân, IV). Hễ phải nghĩa thì làm gì cũng không nề hà, mà
không phải nghĩa thì dẫu được gì cũng không thiết. Khổng Tử nói: “Phú nhi
khả cầu dã, tuy chấp tiên chi sĩ, ngô diệc vi chi, như bất khả cầu, tòng ngô
sở hiếu
富而可求也，雖執鞭之士，吾亦為之;如不可求，從吾所好:
Giàu mà nên cầu được, thì dù làm người cầm roi đi hầu, ta cũng làm. Nếu
không nên cầu, thì cứ theo cái thích của ta (Luận Ngữ: Thuật nhi, VII).
Đã là người quân tử thì không bao giờ thấy điều lợi mà bỏ việc nghĩa; nếu
làm việc phi nghĩa mà được phú quý, thì đành chịu bần tiện còn hơn. Cho
nên Khổng Tử nói: “Phạn sơ thực, ẩm thủy, khúc quăng nhi chẩm chi, lạc
tại kỳ trung hỹ. Bất nghĩa nhi phú thả quý, Ư ngã như phù vân
飯疏食，飲
水，曲肱而枕之，樂亦在其中 矣。不義而富且貴，於我如浮雲: Ăn
gạo xấu, uống nước lã, gấp cánh tay mà gối đầu, tuy thế cũng có cái vui ở
trong đó. Làm điều bất nghĩa mà giàu sang, thì ta coi như đám mây nổi
(Luận Ngữ: Thuật nhi, VII). Người quân tử đứng vào địa vị nào cũng có thể
vui được. Sách Trung Dung nói rằng: “Quân tử tố kỳ vị nhi hành, bất
nguyện hồ kỳ ngoại. Tố phú quý hành hồ phú quý, tố bần tiện hành hồ bần
tiện; tố di địch hành hồ di địch; tố hoạn nạn hành hồ hoạn nạn. Quân tử vô
nhập nhi bất tự đắc yên
君子素其位而行，不願乎其外。素富貴，行乎
富貴;素貧賤，行乎貧賤;素夷狄，行乎夷狄;素患難，行乎患難。君子
無入而不自得焉: Quân tử tùy cái địa vị mà hành động không muốn điều gì
ở ngoài cái cảnh ngộ của mình. Phú quý thì hành động theo cảnh ngộ phú
quý, bần tiện thì hành động theo cảnh ngộ bần tiện, ở với mọi rợ thì hành
động theo cảnh ngộ mọi rợ, lâm hoạn nạn thì hành động theo cảnh ngộ hoạn
nạn. Người quân tử không ở vào cảnh ngộ nào mà tự mình không có cái thú
vậy”.
Quan nhân. Người quân tử ở với người, trước hết phải biết người. Khổng
Tử nói: “Thỉ ngô ư nhân dã, thính kỳ ngôn nhi tín kỳ hành; kim ngô ư nhân
dã, thính kỳ ngôn nhi quan kỳ hành
始吾於人也，聽其言而信其行;今吾
於人也，聽其言而觀其行: Trước ta đối với người, nghe lời nói thì tin việc
làm, nay ta đối với người, nghe lời nói phải xem việc làm” (Luận Ngữ:
Công dã Tràng, V). Vì nói thì dễ, làm thì khó, mà ở đời thường lại có những
