người miệng nói giỏi thì nhiều, bụng ở thật thà trung hậu thì ít, vậy nên
muốn biết người hay người dở, phải xem xét công việc người ta làm, chứ
đừng vội tin lời người ta nói. Khổng Tử nói: “Thị kỳ sở dĩ, quan kỳ sở do,
sát kỳ sở an, nhân an sưu tai!
視其所以，觀其所由，察其所安，人焉瘦
哉!: Trông người ta làm việc gì, xem người ta nói theo cái gì mà làm việc
ấy, xét cái vui của người ta về việc ấy thế nào, như thế thì người ta còn giấu
sao được nữa! (Luận Ngữ: Vi chính, II). Xét người hay, dở, không nên theo
lời khen chê của nhân chúng. Khổng Tử nói: “Chúng ố chi, tất sát yên,
chúng hiếu chi, tất sát yên
眾惡之，必察焉;眾好之，必察焉: Người ta
ghét ai ta cũng phải xét, người ta yêu ai ta cũng phải xét” (Luận Ngữ: Vệ
Linh Công, XV). Vì rằng có khi người hay mà bị thiên hạ ghét, người dở mà
được thiên hạ yêu. Vậy nên ta phải xem xét kỹ càng, thì mới phân biệt được
người hay, kẻ dở, để đối phó với người ta cho khỏi sai lầm. Thường muốn
biết rõ người hay, người dở mà chỉ theo dư luận của nhân chúng cũng
không lấy gì làm chắc chắn lắm, cho nên Khổng Tử dạy người ta phải xem
cái dư luận của người thiện, người ác là thế nào, mới biết rõ được. Thầy Tử
Cống hỏi Khổng Tử: “Hương nhân giai hiếu chi, hà như? Tử viết: Vị khả
dã. Hương nhân giai ố chi, hà như? Tử viết: Vị khả dã. Bất như hương
nhân chi thiện giả hiếu chi, kỳ bất thiện giả ố chi
子貢問曰：鄉人皆好
之，何如？ 子曰：未可也。鄉人皆惡之，何如？子曰：未可也。不如
鄉人之善者好之，其不善者惡 之: Người mà cả làng ưa hết thảy, là người
thế nào? Khổng Tử nói: Chưa phải là người hiền. Người mà cả làng ghét
hết thảy là người thế nào? Khổng Tử nói: Chưa phải là người hiền. Không
bằng người mà kẻ thiện trong làng ưa, kẻ bất thiện trong làng ghét (Luận
Ngữ: Tử Lộ, XIII). Thầy Tử Cống lấy số đồng làm một mà xét, Khổng Tử
chia ra từng loại mà xét. Dư luận bao giờ cũng nên có, nhưng cái dư luận
đồng làm một thì không thật, vì tựu trung có người thiện, kẻ ác. Nếu người
thiện ưa mà kẻ ác không ghét là không thật, hoặc kẻ ác ghét mà người thiện
không ưa cũng không thật. Chi bằng theo từng loại mà xét, người thiện ưa
mà kẻ ác ghét thì mới thật. Người thiện ưa là bởi người kia cùng theo thiên
lý mà làm điều lành như mình; kẻ bất thiện ghét là bởi người kia làm những
