điều trái với tư lợi của mình. Xét như thế thì mới biết rõ người hay, người
dở vậy.
Đối với người ở trong xã hội, ta phải biện biệt thế nào là nên, thế nào là
không nên. Việc nên mà cho là không nên, hay không nên mà cho là nên,
đều là dở cả. Khổng Tử nói: “Khả dữ ngôn nhi bất dữ chi ngôn, thất nhân;
bất khả dữ ngôn, nhi dữ chi ngôn, thất ngôn
可與言，而不與之言，失人;
不可與言，而 與之言，失言。知者不失人，亦不失言: Người nào mình
khả nói chuyện với người ta mà không nói, là mất người; người nào mình
không khả nói chuyện với người ta mà nói, là mất lời” (Luận Ngữ: Vệ Linh
Công, XV). Xem như thế thì sự biết người chẳng phải là quan hệ lắm hay
sao? Song người quân tử không có câu chấp, không thiên tư, bất cứ đối với
ai, cũng lấy lẽ phải làm chừng: “Quân tử bất dĩ ngôn cử nhân, bất dĩ nhân
phế ngôn
君子不以言舉人，不以人廢言: Quân tử không lấy lời nói mà
cất người lên, không vì người mà bỏ lời nói” (Luận Ngữ: Vệ Linh Công,
XV). Nghĩa là đừng nghe một lời nói hay đã cho là người giỏi, cũng đừng vì
người dở mà người ta nói điều gì hay cũng không nghe.
Người đi học là chỉ cốt để chí vào việc theo đạo cho thành người hoàn toàn.
Nếu vậy, mà ai lại còn cho sự ăn mặc không được tốt đẹp làm xấu hổ, thì ắt
là người chưa đủ bàn đạo lý vậy: “Sĩ chí ư đạo, nhi sỉ ác y ác thực giả, vị
túc dữ nghị dã
士志於道，而恥惡衣，惡食者，未足與議也” (Luận Ngữ:
Lý nhân, IV). Người như thế là người còn lo trang sức bề ngoài, tức là còn
hiếu hư danh, chưa thật bụng theo đạo lý. Vậy người ấy chưa phải là người
để chí ở sự học đạo của thánh hiền.
Bằng hữu. Có biết người hay, người dở, thì mới giao kết với nhau để làm
điều lành, điều phải. Tăng Tử nói rằng: “Quân tử dĩ văn hội hữu, dĩ hữu phụ
nhân
君子以文會友;以友輔仁: Quân tử lấy văn học mà họp bạn, lấy bạn
mà giúp mình làm điều nhân” (Luận Ngữ: Nhan Uyên, XII). Bạn với người
nhân từ, trung chính, thì học được nết hay, bạn với người gian tà, quỉ quyệt,
thì nhiễm lấy điều dở. Bởi thế cho nên ta phải chọn bạn mà chơi. Bạn hữu
chơi với nhau, phải lấy điều phải, trái hay dở mà khuyên bảo nhau, nhưng
việc gì cũng phải giữ cho phải nghĩa thì thôi. Đừng sàm sỡ quá mà thành ra
sơ. Khổng Tử nói: “Trung cáo nhi thiện đạo chi, bất khả tắc chỉ, vô tự nhục
