我以文，約我以禮: Phu Tử cứ tuần tự khéo dạy dỗ người; lấy văn học mà
làm rộng kiến thức của ta, lấy lễ nghĩa mà ước thúc hành vi của ta” (Luận
Ngữ: Tử hãn, IX). Thường những kẻ có học thức rộng mà không có lễ
nhượng để ước thúc lấy mình, thì hay sinh ra kiêu căng, làm mất cái thái độ
ôn hòa trang nhã của người quân tử, Bởi thế cho nên Khổng Tử lấy cái học
bác văn ước lễ mà dạy người.
Ngài dạy điều gì cũng để cho học trò phải cố sức suy nghĩ tìm tòi lấy, khi
nào xem chừng đã gần hiểu được, nhưng còn chưa suốt được mọi lẽ, hoặc
chưa giải diễn ra được cho rõ ràng, thì Ngài mới chỉ bảo cho. Ngài nói: “Bất
viết như chi hà, như chi hà giả, ngô mạt như chi hà dã dĩ hỹ
不曰如之何，
如之何者，吾末如之何也已矣: Người nào không nói rằng: Làm thế nào,
làm thế nào, thì ta cũng chẳng làm thế nào được” (Luận Ngữ: Vệ Linh
Công, XV). Ai mà tự mình không cố sức suy xét cho kỹ các lẽ thì dẫu có
dạy cũng không có ích gì. Khổng Tử cho sự học là sự mình phải gắng sức
luôn luôn. Không gắng sức là không có sự học. Vậy nên Ngài dạy người ta
thường chỉ gợi lên một mối rồi để người ta tự mình phải suy nghĩ ra mà
hiểu lấy. Ngài nói: “Bất phẫn bất khải, bất phỉ bất phát. Cử nhất ngung bất
dĩ tam ngưng phản, tắc bất phục dã
不憤不啟，不悱不發。舉一隅不以三
隅反，則不復也: Không tức giận vì muốn biết, thì không truyền mở cho,
không tức giận vì nói không rõ ra được, thì không bày vẽ cho. Vật có bốn
góc, bảo cho biết một góc mà không suy ra ba góc kia, thì không dạy nữa”
(Luận Ngữ: Thuật nhi, VII). Cũng vì vậy mà thầy Tử Cống theo học mãi
mới được nghe Ngài nói đến tính và đạo Trời; khi được nghe Ngài dạy
những điều ấy, lấy làm thích mà than rằng: “Phu Tử chi văn chương, khả
đắc nhi văn dã; phu tử chi ngôn tính dữ thiên đạo, bất khả đắc nhi văn dã
夫子之文章，可得而聞也;夫子之言性與天道，不可得而聞也: Văn
chương của Phu Tử, ta có thể được nghe luôn, đến như những điều Ngài nói
về tính và đạo Trời, thì ít khi được nghe vậy” (Luận Ngữ: Công dã Tràng,
V). Văn chương là cái đức hiển hiện ra ở ngoài, cho nên Phu Tử thường lấy
để dạy mọi người, còn tính và đạo Trời là phần vi diệu, phi đối với người
học lực đã thâm viễn, thì Ngài không hay nói đến, cho nên không mấy
người được nghe vậy.
