Cách Khổng Tử lập giáo là Ngài cho nhân loại số nhiều chỉ hiểu được
những điều thiển cận giản dị mà thôi. Còn những điều uyên áo cao xa, dẫu
có đem ra giảng dạy người ta cũng không hiểu hết cả mọi ý nghĩa, thành ra
lại làm loạn cả tinh thần mà không được việc gì. Vì thế cho nên đối với
người thường là Ngài không nói những điều người ta không thể hiểu được,
hay là những điều có thể làm cho người ta hiểu lầm được. Bởi vậy mới nói:
“Tử bất ngữ quái, lực, loạn, thần
子不語: 怪，力，亂，神: Phu Tử không
nói việc quái lạ, việc dùng mãnh lực, việc bội loạn, việc quỉ thần” (Luận
Ngữ: Thuật nhi, VII). Có người hỏi đến việc thờ quỉ thần, thì Ngài nói: “Vị
năng sự nhân, an năng sự quỉ?
未能事人，焉能事鬼？: Chưa thờ được
người, thờ thế nào được quỉ thần”. Hỏi chết là thế nào, thì Ngài nói: “Vị tri
sinh, an tri tử?
未知生，焉知死？: Chưa biết được việc sống, biết thế nào
được việc chết?” (Luận Ngữ: Tiên tiến, XI). Ý hai câu này không phải là
Ngài nói người ta không thờ được quỉ thần và không biết được việc sống,
chết, nhưng vì việc quỉ thần và việc sống, chết là việc u ẩn rất khó hiểu, nếu
không cẩn thận mà đem những việc ấy ra nói với người thường thì người ta
hay hiểu lầm mà tin bậy. Vậy nên phàm những điều huyền bí, mà có thể làm
cho người ta sinh ra hồ tư loạn tưởng không có ích gì cho sự sinh hoạt ở
đời, là Ngài không hay nói đến. Ngài nói: “Sách ẩn, hành quái, hậu thế hữu
thuật yên, ngô phất vi chi hỹ
素隱，行怪，後世有述焉，吾弗為之矣:
Tìm những điều huyền bí tối tăm, làm những việc quái lạ, để đời sau có
người bắt chước, thì ta không làm”
Về việc giáo hóa, thì Khổng Tử cho là người ta ở đời, ai cũng có cái tính
của trời đất phú cho. Cái tính ấy thì ai cũng như ai, nhưng rồi vì sự tập quán
mà thành ra mỗi người một khác, duy chỉ có bậc thượng trí với đứa hạ ngu
thì mới không biến đổi mà thôi: “Tính tương cận dã, tập tương viễn dã, duy
thượng trí dữ hạ ngu bất di:
性相近也，習相遠也。唯上知與下愚不移”
(Luận Ngữ: Dương Hóa, XVII). Bậc thượng trí là đã bẩm thụ cái khí rất
thanh của trời đất, thì ngay từ lúc đầu đã hoàn toàn rồi, không phải thay đổi
gì nữa. Đứa hạ ngu đã bẩm thụ cái khí rất trọc, thì dẫu có dạy bảo thế nào
cũng không trở nên hay được. Còn những bậc trung nhân thì tùy giáo dục,
